Abdülfettah el-Sisi, Mısır Cumhurbaşkanı olarak iktidardaki 9. yılını tamamlamak üzere. Bugünlerde hararetli bir biçimde ülkenin kimliğini yeniden inşa etmeye çalışıyor, en çok Kahire’yi, kimlik politikaları bağlamında yenilenmiş bir başkent haline getirmeye çalışıyor.
Oysa 2011 yılında Mısır’da başka bir gelecekten söz ediliyor, rüzgârlar bu kez Ortadoğu halklarından yana esiyordu. 30 yıllık statüko, Mısır halkının kendi kaderini eline alma iradesiyle yıkılmış, Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek istifa etmiş, rejimin güçlü aktörleri yeni siyasetten tasfiye edilmişti. Umut mevsimi çok sürmedi. Parçalamış muhalefet güçleri arasındaki en örgütlü siyasal özne olan Müslüman Kardeşlerin tartışmalı iktidar deneyimi, halkın yeniden sokağa çıkması ve ordunun yönetime el koymasıyla sonlandı.
Abdülfettah el-Sisi, henüz cumhurbaşkanı seçilmeden önce Mart 2014’te katıldığı bir televizyon röportajında, askerî darbe öncesinde Tahrir Meydanı’na çıkan Mısırlıların “kimliklerini kaybetmekten korktuklarını” ifade ediyor, Müslüman Kardeşleri ülkenin bütünlüğünü tehlikeye atmakla suçluyordu.[efn_note]Ofir Winter, Assaf Shiloah, “Egypt’s Identity During the el-Sisi Era: Profile of the New Egyptian”, Strategic Assessment, Vol. 21, No. 4, Ocak 2019, s. 68.[/efn_note] Sisi’nin ifadesiyle “kimlik, bir ulusu inşa etme savaşındaki en önemli şeydi”.[efn_note]State Information Service, “President Abdel Fattah El Sis Speech at the Inauguration of Reviving Humanity Memorial”, 03.11.2018. https://www.sis.gov.eg/Story/136004/President-Abdel-Fattah-El-Sis-Speech-at-the-Inauguration-of-Reviving-Humanity-Memorial-?lang=en-us[/efn_note] Bu tarihlerden itibaren Mısır’da kimlik meselesi siyasal kutuplaşmanın ana ekseni haline getirildi.[efn_note]Ofir Winter, Assaf Shiloah, “Egypt’s Identity During the el-Sisi Era: Profile of the New Egyptian”, Strategic Assessment, Vol. 21, No. 4, Ocak 2019, s. 68.[/efn_note]
Bugün halk, tıpkı 2011 öncesindeki gibi otoriter bir yönetim altında ağır bir ekonomik krizle sınanırken hükümet, birbiri ardına büyük bütçeli inşaat projeleri açıklıyor. Sisi yönetiminin ulusal kimlik tasavvurunu yansıtan geçit törenleri, mimari ve yapılı çevre projelerinin sayısı giderek artıyor.
Yeni idari başkent projesi ise hem yüzölçümü hem maliyeti bakımından bu projelerin en büyüğü. İnşası devam eden yeni başkent projesi, ülkenin antik mirasına atıflar yapan mimarî anlayışıyla 2014 yılından beri adım adım inşa edilen yeni egemen ulusal kimlik tasavvurunu temsil ediyor.
Mimarîde ve mekânda temsil edilen kimlik
Mimarinin ve kentsel mekânların politik eğilimler ve sosyal düzenle ilişkisi üzerine çalışmaları bulunan kent tarihçisi Abidin Kusno, devlet tarafından inşa edilen kamusal yapıların siyasi rolüne dikkat çeker. Kusno’ya göre tiyatro, müze, opera binası, okul gibi kamusal yapılar, bir yandan kolektif ulusal tahayyülü temsil ederken bir yandan da onu inşa edenlerin gücünü simgeler.[efn_note]Abidin Kusno, “Rethinking the Nation” – C. Craig Crysler, Stephen Cairns, Hilde Heynen, The SAGE Handbook of Architectural Theory, Londra: SAGE Publications, 2012, s. 215-216.[/efn_note]
İktidarının ilk yıllarında devletin zor aygıtlarını yoğun bir biçimde kullanan Sisi yönetimi için de mimari, hem inşa edilen yeni kimliği hem de siyasal otoritesini kamusal mekânlara yansıtma potansiyelini ifade ediyordu. Bu yüzden, kültür ve kimlik eksenli siyasal söylemlere paralel olarak geliştirilen büyük mimari projeler, ulusun, kadim tarihine dayanan yüksek hasletlerini temsil etme iddiasını taşıyor. Meydan düzenlemelerinden kamusal yapıların inşasına, tüm projelerde ihtiyaç duyulan sembol ve ritüeller için antik Mısır medeniyetine başvurulması bu bakımdan bir tesadüf değil.
İlki 2017 yılında düzenlenen ve tüm dünyadan gençlerin katılımıyla küresel sorunların tartışıldığı Dünya Gençlik Forumları (World Youth Forum), Mısır’ın tarihsel kimliğine ilişkin yeni vizyonların ortaya konduğu bir platform haline geldi. Cumhurbaşkanlığı sponsorluğundaki Dünya Gençlik Forumlarının ikincisi (2018) aynı zamanda dikkat çekici bir kültürel miras projesinin lansmanına sahne oldu.
Mısırlı küratör Şeyma Abu el-Hayr’ın hazırladığı, 72 ülkeden sanatçının eseri olan 72 ayrı kalp heykelinden oluşan Dirilen İnsanlık Anıtı (Reviving Humanity Memorial) adlı anıt, cumhurbaşkanının katılımıyla açıldı.[efn_note]Al Masry Al Youm, “«نصب إحياء الإنسانية» ضمن أفضل 5 أعمال فنية حول العالم.. ومصممته: المصري الوحيد (خاص)”, 04.03.2021. URL: https://www.almasryalyoum.com/news/details/2274423[/efn_note] Anıt, farklı sanatçılar tarafından yorumlanan kalp metaforu ile insanlığa barış mesajı iletme amacı taşırken Mısır’ı da ‘insanlığın kalbi’nde konumlandırıyor.[efn_note]Al Masry Al Youm, “«نصب إحياء الإنسانية» ضمن أفضل 5 أعمال فنية حول العالم.. ومصممته: المصري الوحيد (خاص)”, 04.03.2021. URL: https://www.almasryalyoum.com/news/details/2274423[/efn_note] Anıtın çevresinde, onunla aynı ismi taşıyan bir sosyal yaşam alanı da kurulacak. Mısırlı mimarlar tarafından projelendirilen bu yaşam alanında, insanlığın ortak değerlerini konu alan sergilerin, ortak çalışma alanlarının, bir kütüphanenin ve restoranların bulunacağı açıklandı.[efn_note]Daily News Egypt, “What is the ‘Reviving Humanity Memorial Park’?”, 15.01.2022. https://dailynewsegypt.com/2022/01/15/what-is-the-reviving-humanity-memorial-park/[/efn_note]
2020 yılına gelindiğinde ise Kahire’nin toplumsal hafıza bakımından merkezi konumundaki Tahrir Meydanı’nda bir çevre düzenlemesi yapıldı. Sisi yönetiminin mekân politikalarının önemli bir örneğini teşkil eden bu düzenlemeyle Kadeş Anlaşması’nın hükümdarı Büyük (II.) Ramses obeliski, yakın zamanda iki rejimi deviren sokak hareketlerinin buluşma noktası olan Tahrir Meydanı’na taşındı. Yaklaşık 10 milyon dolar harcanan Tahrir’in restorasyonu, meydanı bir anlamda bir açık hava müzesine dönüştürdü.[efn_note]Egypt Today, “Ramses II obelisk installed in Tahrir Square”, 18.02.2020. https://www.egypttoday.com/Article/4/81776/Ramses-II-obelisk-installed-in-Tahrir-Square[/efn_note]
Kültürel mirasın kimlik inşası için simgeselleştirilmesinin en gösterişli örneği, Nisan 2021’de 18 kral ve 4 kraliçenin mumyasının taşınması sırasında sahnelendi. “Firavunların Altın Geçidi” olarak adlandırılan törende mumyalar, Tahrir Meydanı’nda bulunan neo-klasik Mısır Müzesi’nden[efn_note]Kahire Mısır Müzesi, 2011 Ayaklanmaları sırasında eylemciler tarafından işgal edilmiş ve pek çok tarihi esere zarar verilmiştir. Tahrir Meydanı’ndaki müze bu nedenle yeterince güvenli bulunmamaktadır.
Fisk, a.g.e., s. 38.[/efn_note] yaklaşık 6 kilometre güneyde bulunan Ulusal Mısır Medeniyeti Müzesi’ne taşındı. Milyonlarca dolar harcanan geçit törenine filarmoni orkestrasının özel konseri, antik Mısır kostümleri taşıyan binlerce figüran ve 100 şarkıcının Arapça performansları eşlik etti. Cumhurbaşkanı Abdülfettah el-Sisi mumyaları, Ulusal Mısır Medeniyeti Müzesi’nde 21 pare top atışıyla karşıladı.[efn_note]Vogue, “Everything You Need to Know About the Star-Studded Pharaohs’ Golden Parade in Egypt”, 04.04.2021. https://en.vogue.me/culture/everything-to-know-pharaohs-golden-parade-egypt/
Euronews, “Egypt transports 22 royal mummies from Egyptian museum in special cere”, 04.04.2021. https://www.euronews.com/2021/04/04/egypt-transports-22-royal-mummies-from-egyptian-museum-in-special-ceremony[/efn_note]
Bir diğer gösterişli tören de Kasım 2021’de Luksor kentindeki Koç Başlı Sfenks Yolu’nun açılışında düzenlendi. Tören, Mısır firavunlarına yazılan şarkılar ve özel dans gösterileriyle Luksor Tapınağı, Karnak Tapınağı ve Hatşepsut Tapınağı’nda eş zamanlı olarak gerçekleştirildi. Antik Mısır’da inşa edilen ve binlerce sfenksle çevirili olan 2,7 kilometre uzunluğundaki Koç Başlı Sfenks Yolu, Karnak Tapınağı ile Luksor Tapınağı’nı birbirine bağlıyor.[efn_note]Ahram Online, “RELIVE: Egypt reopens Luxor’s Avenue of Sphinxes in spellbinding ceremony”, 26.11.2021. https://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/1238/443286/Egypt/Tourism/Live-Updates-Egypt-reopens-Luxor%E2%80%99s-Avenue-of-Sphin.aspx[/efn_note]
Mısır hükümetinin kültürel mirasa ilişkin projeleri bunlarla sınırlı kalmadı. Tutankamun’un mezarının keşfedilmesinin 100. yıldönümüne denk gelen 2022 yılında açılması planlanan ancak 2023 yılına ertelenen Büyük Mısır Müzesi yakın zamanda tamamlanması beklenen projelerin başında geliyor. Gize semtinde inşa edilen ve bugüne kadar 1 milyar Amerikan doları harcandığı ifade edilen yapının temelleri 2002 yılında eski Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek tarafından atılmıştı. Arkeoloji dünyasında merakla beklenen Büyük Mısır Müzesi’nin, açıldığında 100 bin tarihî esere ev sahipliği yaparak dünyanın en büyük arkeoloji müzesi olması bekleniyor.[efn_note]Al Ayn, “المتحف الكبير.. “أعجوبة” مصر للعالم في 2022”, 25.12.2021. https://al-ain.com/article/great-museum-miracle-of-egypt-to-the-world-in-2022[/efn_note]
Yeni bir başkent yaratmak
Sisi yönetiminin kültürel mirası canlandırmaya yönelik projelerinin yanında büyük bütçeli bir başka proje daha dikkat çekiyor: yeni idari başkent projesi.
2015 yılında ilan edilen proje ile 22 milyon nüfuslu Kahire’deki tüm kamu binaları kentin doğusunda bir çöl arazisine inşa edilen yeni binalarına taşınıyor. Şubat ayında bakanlıklar büyük ölçüde yeni başkente taşındı. 1 Mart’taki kabine toplantısı da burada yapıldı.[efn_note]https://egyptindependent.com/cabinet-holds-its-weekly-meeting-at-nac-to-discuss-important-files/[/efn_note]
Büyük ölçüde Mısır ordusu tarafından inşa edilen yeni başkent, siyasal iktidarın gücünü temsil edecek şekilde, boyut ve üslup olarak devasa yapılardan oluşuyor. Kentin yüzölçümü Washington D.C.’den 4 kat büyük. Proje tamamlandığında Afrika kıtasının en yüksek gökdelenleri, kristal bir piramit ve yeni hükümet sarayı yeni başkentte yükselecek.[efn_note]The New York Times, “A New Capital Worthy of the Pharaohs Rises in Egypt, but at What Price?”, 08.10.2022. https://www.nytimes.com/2022/10/08/world/middleeast/egypt-new-administrative-capital.html (Erişim tarihi: 08.12.2022)[/efn_note] Afrika kıtasının en etkili dış aktörü olan Çin’in çevreci ve enerji dostu teknolojilerle inşa ettiği 385 metrelik gökdelen Iconic Tower da bu yapılardan biri olacak.[efn_note]https://english.news.cn/20230227/30c974128366463e9a534885b3167a92/c.html[/efn_note]
Elbette bu proje Mısır’da süregelen kimlik inşası sürecinden soyutlanabilir değil. Nitekim, idari başkentin Antik Mısır’ı temsil eden sembollere sıkça başvuran mimarî anlayışı ve resmî söylemlere yansıyan amacı da bize bunu söylüyor.
Obelisk şeklinde tasarlanan Oblisco Capitale adlı gökdelen[efn_note]IDIA Design, “Oblisco Capitale: Conceptual”
https://idia.design/projects/oblisco-capitale/[/efn_note] ve firavunlar dönemi üslubundan izler taşıyan, sekizgen şekildeki Octagon adlı Milli Savunma Bakanlığı karargâhı[efn_note]Egypt Independent, “Egyptian Defense Ministry to move to new headquarters in administrative capital”, 05.12.2022 https://www.egyptindependent.com/egyptian-defense-ministry-to-move-to-new-headquarters-in-administrative-capital/(Erişim tarihi: 08.12.2022)[/efn_note] antik Mısır sembollerini canlandıran mimari anlayışın birkaç örneği.
Projenin iç ve dış yankıları
Mısır’ın bölgesel rolü ve uluslararası imajı bakımından büyük önem atfedilen yeni idari başkent projesinin ülkenin tarihinde bir dönüm noktası yaratması umut ediliyor.
2011 Arap ayaklanmalarını gazeteci olarak sahada takip eden Lancaster Üniversitesi’nden Dr. Mustafa Menshawy, yeni idari başkentin Cumhurbaşkanı Sisi’nin meşruiyetini güçlendireceğini düşünüyor. Menshawy’ye göre özel sektör ve büyük sermaye Sisi’ye desteğini artıracak, Sisi’nin lider kültü bu yeni kentte temsil edilecek. Üstelik 2011’de olduğu gibi Tahrir’de toplanan kalabalıkların Cumhurbaşkanlığı sarayının önüne yürümesi de imkânsız hale gelmiş olacak.[efn_note]Mustafa Menshawy, “Why is Egypt building a new capital?”, Al Jazeera, 05.06.2021. https://www.aljazeera.com/opinions/2021/7/5/why-is-egypt-building-a-new-capital[/efn_note]
Öte yandan projenin mali yükü, kırılgan Mısır ekonomisi için şimdiden bir sınama haline gelmiş durumda. Yeni idari merkezin geçtiğimiz yıla kadar 59 milyar Amerikan dolarına mâl olduğu tahmin ediliyor.[efn_note]The New York Times, “A New Capital Worthy of the Pharaohs Rises in Egypt, but at What Price?”, 08.10.2022. https://www.nytimes.com/2022/10/08/world/middleeast/egypt-new-administrative-capital.html (Erişim tarihi: 31.01.2023)[/efn_note] Dünya Bankası verilerine göre Mısır’ın GSYİH’nın 2021 yılında 404 milyar dolar olduğu[efn_note]The World Bank Data, “GDP (current US$) – Egypt, Arab Rep.”
https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locations=EG[/efn_note] göz önünde bulundurulursa projenin mali boyutu daha iyi anlaşılabilir.
Sisi yönetimi, ağır borçlanma ile ülkedeki kur krizini ve enflasyonu dizginlemeye, büyük projelerini de finanse etmeye çalışıyor. Öyle ki ülkenin dış borcu 2014 yılından bugüne üç katına çıktı. Haziran 2022’de Mısır’ın dış borcu 155 milyar dolar olarak ölçülmüştü.[efn_note]Khalil Al-Anani, “Egypt and the IMF: Greater Foreign Debt and Deeper Economic Decline”, 17.11.2022.
https://arabcenterdc.org/resource/egypt-and-the-imf-greater-foreign-debt-and-deeper-economic-decline/#:~:text=According%20to%20the%20Central%20Bank,%2C%20the%20US%2C%20and%20China. (Erişim tarihi: 31.01.2023)[/efn_note] Buna ek olarak IMF, geçtiğimiz Aralık ayında Mısır’a 46 ay vadeli 3 milyar dolarlık yeni bir krediyi daha onayladı.[efn_note]IMF, “IMF Executive Board Approves 46-month US$3 billion Extended Arrangement for Egypt”, Press Release No. 22/441, 16.11.2022. https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/12/16/pr22441-egypt-imf-executive-board-approves-46-month-usd3b-extended-arrangement#:~:text=Washington%2C%20DC%3A%20The%20Executive%20Board,or%20about%20US%243%20billion). (Erişim tarihi: 31.01.2023)[/efn_note]
Dış borçla mega projeler finanse edilirken Mısırlılar yüksek enflasyon karşısında giderek yoksullaşıyor. Özellikle Rusya-Ukrayna Savaşı’nın sebep olduğunu tahıl krizinden en ağır şekilde etkilenen Mısır’da ekmek fiyatları artarken sosyal harcamalar da azaltılıyor. 5 Ocak’ta hükümet, Mısır Poundu’nu bir yıldan daha az bir süre içerisinde üçüncü kez devalüe etti.[efn_note]Financial Times, “To save Egypt’s economy, get the army out of it”, 26.01.2023. https://www.economist.com/leaders/2023/01/26/to-save-egypts-economy-get-the-army-out-of-it[/efn_note] Mısırlı analist Maged Mandour, bedeli yoksulların ödediğini ifade ediyor.[efn_note]Maged Mandour, “Egypt boom leaves poor high and dry – and Ukraine war will make things worse”, Middle East Eye, 16.03.2022. https://www.middleeasteye.net/opinion/egypt-boom-poor-high-and-dry-ukraine-war-worse (Erişim tarihi: 31.01.2023)[/efn_note]
Mega projeler: Sisi’nin piramitleri mi?
M.Ö. 2000’li yıllarda inşa edilen Mısır piramitleri, çağın bilimsel teknikleriyle sayıları on binlerce olduğu tahmin edilen işçinin kol gücüyle inşa edilmişti. Bu mezarlar, Mısır’da üç bin yıl hüküm süren tanrı-hükümdarlar olan firavunların mutlak iktidarını temsil ediyordu.
Piramitlerden yaklaşık 4 bin 500 yıl sonra Kahire’de ürkütücü büyüklükte yeni bir şehir yükseliyor. Nil deltasında artık yaşayan tanrılar yok, ancak devasa yapıların, yöneticilerin iktidarını temsil etmesi siyasal kültürün bir parçası haline gelmiş olmalı.
Mısır’ın Nobel ödüllü yazarı Necib Mahfuz’un Zamanın Hükmü adlı romanındaki Ülfet şöyle diyordu: “İnsanlara adam gibi davranmak, kendine yeni bir piramit yaptırmaktan çok daha iyidir.”
Mısır halkı döviz krizi, yüksek enflasyon ve onların sebep olduğu derin yoksulluk ile sınanırken yeni başkentle taçlanan kimlik politikaları başarıya ulaşabilecek mi, zaman gösterecek.
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 23 Mart 2023’te yayımlanmıştır.
