Yakın tarihin “Yeni Ortaçağ” (neo-Ortaçağ) olarak nitelendirilmesi 1980’lere kadar gidiyor. O zaman çok uluslu şirketlerin yükselişi ve küreselleşme ile ulus devletlerin zayıfladığı iddiasıyla bu terim ortaya atılmıştı. 2024 yılında Ukrayna ve Gazze savaşları, Husilerin ticari gemilere saldırıları ve birçok devlet dışı silahlı aktörün ortaya çıkışıyla bu terim yeniden gözde oldu. 2018 tarihli Görünmez Ülkeler kitabının yazarı, Vox.com dış politika kıdemli muhabiri Joshua Keating, konuyu yeniden ele aldı. Yazıdan öne çıkan bazı bölümleri aktarıyoruz:
“2022 yılında Başkan Joe Biden yönetimi tarafından yayınlanan en son ABD Ulusal Güvenlik Stratejisi, kendinden emin bir şekilde “Soğuk Savaş sonrası dönemin kesin olarak sona erdiğini” ve “ABD ile dünyanın en büyük otokrasileri”, yani Çin ve Rusya arasındaki rekabetle tanımlanan bir döneme girdiğimizi iddia ediyordu.
Biden yönetiminin yaptığı gibi yeni bir süper güç çatışması çağına girdiğimizi öne sürmek, hangi tarihsel karşılaştırmayı yaparsanız yapın, aynı zamanda Amerika’nın ana ulusal güvenlik endişesinin büyük ya da küçük diğer güçler değil, devlet dışı terörist gruplar olduğu bir dönemi kapattığımızı ileri sürmektir. El Kaide ve IŞİD’in çökertilmesinden sonra bunu düşünmek için sebepler vardı. Ancak 7 Ekim’de Hamas’ın İsrail’e yönelik saldırıları, devlet dışı terörist gruplarla ilgilenmesek de onların hâlâ bizimle ilgilendiğini hatırlatan şok edici bir olay oldu.
Sonuç olarak ABD kendisini aynı anda iki stratejik çağda faaliyet gösterirken buldu. Birinde ağır silahlı endüstriyel ordular savaşırken, diğerinde ilkel drone ve füze teknolojisini kullanan Husiler gibi isyancı gruplar küresel tedarik zincirlerinde kesintiye yol açabileceklerini gösteriyor.
Ulus-devletlerin tarihsel olarak yıkıcı bir ateş gücüne sahip olduğu ancak birçok açıdan her zamankinden daha zayıf göründüğü, halklarını ortak bir çağrı etrafında seferber edemediği ya da uluslararası çevrelerini kontrol edemediği bu kaotik dönemi anlamak için, 20. yüzyıla ait çok aşınmış benzetmelerin ötesine geçmemiz gerekiyor. Ortaçağ’a dönmeliyiz.
Geleceğe dönüş
RAND Corporation tarafından yayınlanan yeni bir makalede, ABD ve Çin arasındaki süper güç rekabetinin içerdiği riskleri anlamak için, yazarların “Neo-Ortaçağ” olarak tanımladıkları bir dönemde yaşadığımızı anlamanın hayati önem taşıdığı savunuluyor.
“Yeni Ortaçağ” döneminde yaşadığımızı söylemek, olası bir ABD-Çin savaşının geniş kılıçlar ve zincir zırhlarla yapılacağı anlamına gelmiyor. Yazarlar, 2000 yılı civarında başladığını iddia ettikleri Yeni Ortaçağ’ı “zayıflayan devletler, parçalanan toplumlar, dengesiz ekonomiler, yaygın tehditler ve savaşın gayri resmî hale gelmesiyle” tanımlıyorlar.
Dünya hakkında bu şekilde düşünmek biraz zihinsel ayarlama gerektiriyor, çünkü devletleri uluslararası ilişkilerin temel birimleri olarak düşünmeye alışkınız. Sosyolog Max Weber’in klasik tanımına göre “devletler”, belirli bir toprak parçası üzerinde meşru güç kullanma tekeli olduğunu iddia eden varlıklardır. Bildiğimiz dünya haritası, “ülke” dediğimiz bu bölgelerden 193 kadarına bölünmüştür. Bunların bayrakları, başkentleri ve Birleşmiş Milletler büyükelçileri var.
Fransız askerler Fransa’ya karşı savaşabilir
Ancak bu nispeten yeni bir düzenlemedir. Tarihçiler genellikle modern devlet sisteminin ortaya çıkışını 17. yüzyıl Avrupa’sına dayandırırlar. O dönemde hükümet otoritesi genellikle kraliyet aileleri ve dinî otorite arasında bölünmüştü. Kraliyet aileleri yönettikleri halktan tamamen farklı bir milletten olabiliyor, otorite halkın rızasından ziyade kalıtım ve evliliğe dayanıyordu. Yerel baronlar ve dükler, bir kralın otoritesine karşı çıkılabilirdi. Kimse bir Fransız askerinin Fransızlara karşı bir orduya komuta etmesini garip bulmuyordu ve bir davaya, bir dine, bir efendiye sadakat, genellikle bir ülkeye sadakatten daha fazla saygı görüyordu.
Jeopolitiğin geleceğe dönüyor olabileceği fikri yeni değil. Uluslararası ilişkiler teorisyeni Hedley Bull 1977’de “egemen devletlerin ortadan kalkmasının ve yerlerini bir dünya hükümetine değil, Orta Çağ’da Batı Hıristiyan aleminde var olan siyasi örgütlenme türünün modern ve seküler bir eşdeğerine bırakmasının mümkün olduğunu” yazmıştı. Bu örgütlenmeyi, “hiçbir hükümdarın ya da devletin belirli bir toprak parçası üzerinde üstün olma anlamında egemen olmadığı” bir örgütlenme olarak tanımlıyor. Başka bir deyişle, yönetim söz konusu olduğunda devlet artık şehirdeki tek oyun değildir.
Akademisyen Sean McFate, 2015’te yayınlanan Modern Paralı Asker (The Modern Mercenary) adlı kitabında, Amerika’nın Blackwater ya da Rusya’nın Wagner Group gibi özel askerî müteahhitlerin dünya genelindeki çatışmalarda giderek yaygınlaşmasının, “devletlerin güç tekeline ve ardından dünya siyasetinde özel bir otoriteye sahip olmadığı” yeni bir ortaçağ dünyasının habercisi olduğunu savundu.
McFate Vox’a “Devletler zamansız değildir. Evrensel değillerdir. Bir başlangıçları, bir ortaları vardır ve bir sonları da olabilir.” dedi.
Putin’in ortaçağdan kalma sarayı
Rusya’nın Ukrayna’da devam eden savaşı, 20. yüzyıl savaşlarına olan tüm benzerliklerine rağmen, açıkça modern öncesi özellikler taşıyor.
Rusya analisti Mark Galeotti, Vladimir Putin yönetimindeki Rusya’yı “tuhaf bir melez: modern, bürokratik bir devletin tepesine tünemiş neredeyse ortaçağdan kalma bir saray” olarak tanımlıyor. Ukrayna’yı işgal etme kararı ve savaşın yürütülme şekli, Putin’in teknik açıdan olduğu gibi bir başkanın değil, bir kralın (ya da daha iyisi bir imparatorun) eylemiydi.
Ruslar, Putin’in “özel askerî operasyon” olarak adlandırdığı şeyi prensipte destekleseler de, hayatlarını ya da çocuklarının hayatlarını ortaya koymaya pek istekli görünmüyorlar. Rusya 2022 sonbaharında “kısmi seferberlik” ilan ederek yaklaşık 300 bin erkeği savaşa çağırdı, ancak bundan çok daha büyük bir sayı (bazı tahminlere göre 700 bin kadar) bunun yerine ülkeden kaçmayı tercih etti.
Dava uğruna ölme konusundaki bu isteksizlik sadece bir Rus meselesi değil. Yakın zamanda yapılan bir ankete göre, 18-40 yaş arası Britanyalıların neredeyse üçte biri, bir dünya savaşı çıkması ve ülkenin yakın bir işgal tehdidi altında olması halinde orduda görev almayı reddedeceklerini söylüyor.
Ukrayna savaşı aynı zamanda çoğu Batılı gücün endüstriyel ölçekte topyekûn bir çatışma için gereken ateş gücünü üretmeye hazır olmadığını da ortaya koydu. ABD, Ukrayna’nın bir günde ABD’nin savaştan önceki bir ayda ürettiğinin yarısı kadar top mermisi attığının ortaya çıkmasının ardından topçu mermisi üretimini arttırmak için çabalamak zorunda kaldı. Bir tahmine göre, Ukrayna savaşının başlangıcında Almanya’nın rezervlerinde sadece iki günlük ağır çatışmaya yetecek kadar mermi vardı.
Ortadoğu haritasında çizgilerin ardındakiler
Neo-ortaçağcı bir bakış açısı, günümüz Ortadoğu’sundaki baş döndürücü karmaşıklıkta birbirine kenetlenmiş çatışmaları analiz etmede yardımcı olabilir.
Bölgede 7 Ekim saldırılarıyla tırmanan kriz, milliyet meselelerinin modern öncesi dönemde olduğu kadar değişken olduğu bir kriz.
Gazze ve Batı Şeria da dahil olmak üzere “Filistin” olarak adlandırılan topraklar coğrafi olarak bitişik değil, siyasi olarak bölünmüş durumda ve toprakları üzerinde güç kullanma tekeline sahip olma açısından tam olarak egemen değil.
İran’ın “Direniş Ekseni”nde yer alan gruplar uluslararası sistemde bir tür arada kalmış bir statüye sahipler.
Hizbullah, Lübnan’ın uluslararası alanda tanınan hükümetinde görev yapan bir siyasi parti ve ülkenin bazı bölgelerinde fiili yönetim otoritesi, Suriye’de Beşar Esad rejimi adına İsrail’e karşı savaşan bir milis grubu ve baş hamisi İran adına bir tür vasal güç. Yemen’deki Husiler, ülkenin başkentini kontrol etmelerine rağmen uluslararası toplum tarafından Yemen’in meşru hükümeti olarak tanınmıyor. Hamas, İran tarafından bölgesel güç projeksiyonu için bir araç olarak görülüyor ancak çoğu zaman bağımsız hareket ediyor gibi görünüyor.
Başka bir deyişle, haritadaki çizgilere bakmanın size olup bitenlerin sadece yarısını anlatacağı bir bölge burası.
Farklı türde bir süper güç çatışması
Yeni Ortaçağ dünyasında gerçek bir dünya savaşı nasıl olurdu?
RAND makalesi, 19. ve 20. yüzyıllarda sanayi toplumlarının “daha güçlü bir kolektif amaç duygusu, paylaşılan kültür ve ortak değerler” içeren güçlü bir “sosyal uyum” yaşadığını savunuyor. Bu uyum genellikle bu toplumlarda ayrımcılık ve dışlanmaya maruz kalan etnik ve cinsel azınlıkların zararına olmuştu. Ancak bu, dünya savaşlarıyla mücadele etmek için gerekli olan sosyal ve endüstriyel seferberlikleri de mümkün kılmıştı.
Bugün durum böyle değil. Çin ve ABD’de, hükümetlerin yanıt vermekte zorlandığı sosyal düzensizlikler arttı. Bunun sonucunda da devletin meşruiyeti daha da aşındı. İki süper güç arasındaki gerilim artarken bile, iki taraf da vatandaşlarını diğerine karşı seferber edemedi.
Büyük olasılıkla Tayvan üzerinde gerçekleşecek teorik bir ABD-Çin savaşı, Amerikalıların son 50 hatta 75 yıldır alıştıkları savaşlara hiç benzemeyecektir. Tayvan üzerindeki savaşa ilişkin en iyimser simülasyonlardan biri bile Amerikalıların üç hafta içinde Irak ve Afganistan’daki 20 yıllık savaşın yarısı kadar asker kaybedeceğini öngörüyor. Amerikalılar, nüfusun küçük bir kısmının savaştığı bir dünyaya alışmış durumda: Yetişkinlerin yüzde 1’inden azı orduda ve yüzde 6’sından azı da askerlik yapmış durumda. Amerika’nın silahlı kuvvetleri, bazı uzmanların çok kuşaklı askerî ailelerden oluşan bir “savaşçı kastı” olarak adlandırdıkları gruba giderek daha fazla güveniyor.
Çin ilk bakışta böyle bir çatışma için iyi donatılmış gibi görünebilir: güçlü bir otoriter devlete ve çok az toplumsal muhalefete sahip, etnik açıdan nispeten homojen bir toplum. Ancak RAND analistleri görünüşün aldatıcı olabileceğini savunuyor. Modern Çin’in “yolsuzluk, suiistimal ve istikrarı bozan eşitsizlik seviyelerini tersine çevirememe” sorunlarıyla mücadele ettiğini ve Sincan ve Hong Kong gibi yerlerde bölgesel hoşnutsuzlukları bastırmak için kaba kuvvete başvurduğunu söylüyorlar. Çin’in pandemiye verdiği “sıfır Kovid” tepkisinin ortaya çıkardığı, nadir görülen halk protestoları ve yeni bir göç dalgasını da içeren sosyal gerginlikler, Komünist Parti’nin ölümcül ve uzun süreli bir topyekûn savaşa halkın bağlılığını sürdürme kabiliyeti hakkında bazı soruları gündeme getiriyor.
Analistler, 1970’lerdeki talihsiz Vietnam işgalinden bu yana savaşa girmemiş olan Çin’in adayı ele geçirebilmek için Tayvan Boğazı’na 1 milyon ila 2 milyon asker göndermesi gerektiğini öne sürüyor. Başarılı olsalar bile güçleri muhtemelen ağır kayıplar verecektir. Şi Jinping gerçekten de rejiminin geleceğini, pek çok Çinli ailenin tek çocuklarını kendi savaşı için feda etmeye razı olacağı varsayımına dayandırmaya istekli mi?
Yazarlara göre “Toplumlarını topyekûn savaş için seferber etmekten aciz olan iki taraf, bunun yerine vekâlet çatışmaları yoluyla ya da rakibin anavatanında siyasi huzursuzluk yaratarak savaşabilir.”
Tayvan’ı gıda, enerji ve diğer hayati kaynaklardan mahrum bırakacak bir abluka senaryosu, geçmiş yüzyılların kuşatma taktiklerini çağrıştıran Yeni Ortaçağ ruhuna çok uygun olacaktır.
Merkezi yönetimler dayanamaz. Ama bunun bir önemi var mı?
Yeni Ortaçağcılık, büyük endüstriyel güçlerin ulusal liderlerinin, birkaç önemli istisna dışında, evrensel olarak popüler olmadığı bir dönem için de uygun bir çerçeve gibi görünüyor.
Modern devletlerin iklim krizi, jeopolitik istikrarsızlık, finansal dalgalanma, demografik gerileme ve yapay zeka gibi teknolojilerdeki hızlı gelişmeler gibi faktörlerle başa çıkma kabiliyetleri konusunda artan şüpheler var. Bazı yorumcuların “çoklu kriz” olarak adlandırdığı, iç içe geçmiş bir dizi karmaşık zorluk. Her ikisinde de yıllarca süren düşüşün ardından, dünya genelindeki silahlı çatışmaların ve bu çatışmalardaki can kayıplarının sayısında belirgin bir artış olduğu görüldüğünde, bu aynı zamanda düşünülmesi gereken sarsıcı bir dünya görüşü…
Ancak Yeni Ortaçağ dünyası kavramı akla Hobbesçu bir “herkese karşı herkes savaşı” ya da Mad Max benzeri bir anarşi imgesini getirse de bu terimi savunanların çoğu o kadar da kötümser değil.
Princeton profesörü Philip Cerny bunun yerine yeni Ortaçağ dünyasının, gücün bir kısmının devletten devlet dışı aktörlere dağıldığı ancak temel sorunların ve küresel zorlukların hâlâ ele alınabildiği bir “kalıcı düzensizlik” dünyası olacağını öngörüyor. Karanlık çağlar her zaman karanlık değildi. Cerny, Avrupa’daki Ortaçağ döneminin “artan sosyal, ekonomik ve siyasi gelişmenin” yanı sıra “artan fazlalıklar [ve] bilgi ve yeniliğin yayılması” olduğuna dikkat çekiyor.
Neo-ortaçağcılık, düzeni olmayan ama çökmeyen bir dünyayı anlamlandırmalarına yardımcı oluyor. 21. yüzyıl giderek artan bir şekilde buna benzeyecek gibi. Yeni ortaçağcılık geleceğin savaşlarının nasıl başlayacağını anlamamıza yardımcı olabilir.”
Bu yazı ilk kez 12 Şubat 2024’te yayımlanmıştır.
