NATO’nun genişlemesinden duyduğu rahatsızlığı sürekli dile getiren, kendisinin bir uzantısı olarak gördüğü Ukrayna’nın NATO’ya girmeyeceğine dair kendisine garanti verilmesini isteyen, bu olmayınca da Ukrayna’ya askerî operasyon başlatan Rusya’nın en son hamlesi, Ukrayna’nın dört bölgesi-Donetsk, Lugansk, Herson ve Zaporijya’yı- ilhak etmek oldu.
Bu gelişmenin ardından NATO Genel Sekreteri Jen Stoltenberg Rusya’nın Ukrayna’daki dört bölgeyi ilhakının yasa dışı olduğunu ve Rusya’nın toprağı saymayacaklarını duyurdu. “Putin’in amacı, bizi Ukrayna’yı desteklemekten caydırmak ama bunda başarılı olamayacak” diyen Stoltenberg, Ukrayna’ya destek sağlanmasının hem bu ülkenin kendini savunması hem de NATO müttefiklerinin güvenliği için şart olduğunu da vurguladı Durdurulamayan bir Rusya’nın, askerî güç kullanarak hedeflerine ulaşabileceği mesajını çıkarabileceğini söyledi.[efn_note]https://www.aa.com.tr/tr/dunya/nato-rusyanin-ukraynadaki-4-bolgeyi-ilhaki-gayrimesru-ve-yasa-disi-/2699456[/efn_note]
Tüm bunların belki de başlangıç noktası olan Ukrayna’nın olası NATO üyeliği ise Rusya’nın ilhak hamlesi sonrası yine gündemde olmaya başladı. Rusya’nın bu dört bölgeyi resmî ilhakı sonrasında Ukrayna NATO’ya üye olmak için başvurdu. Hatta NATO’nun 9 üye devleti Ukrayna’nın bu başvurusunu desteklediklerini açıkladılar.
NATO’nun açık kapı politikası, Ukrayna’nın kendi yolunu seçme hakkı olduğunu ve Ukrayna’nın üyeliğine 30 NATO üyesinin oy birliği ile karar verebileceğini teyit ediyor.
Peki, mevcut savaş sürerken NATO, Ukrayna’yı üye olarak alabilir mi? NATO’ya üye olmanın koşulları nelerdir? NATO üyeliği süreci nasıl işler? Bu süreçte Türkiye-Ukrayna ilişkileri nasıl şekillenir? Tüm bu sorular son gelişmeler neticesinde tekrar gündeme gelen sorular…
NATO’nun üyelik koşulları neler?
Öncelikle sormamız gereken soru şu: NATO’nun üyelik koşulları neler ve süreç nasıl işler?
Kuzey Atlantik Antlaşması’nın 10. maddesine dayalı NATO’nun açık kapı politikası NATO üyeliğinin NATO’yu kuran Antlaşma’nın prensiplerini daha öteye taşıyacak ve Kuzey Atlantik bölgesinin güvenliğine katkı yapabilecek durumda olan herhangi bir Avrupa devletine açık olduğunu ifade eder. Genişleme ile ilgili alınacak kararlar oybirliği ile alınır.
NATO genişlemesinin amacı, istikrarı ve işbirliğini desteklemek ve barış, demokrasi ve ortak değerler üzerine birleşen bir Avrupa inşa etmektir.
Bu yüzden NATO’ya katılmak isteyen Avrupa ülkeleri önce İttifak’ın ilgili reformlarını gerçekleştirmek için Yoğunlaşmış Diyaloğu’na (Intensified Dialogue) davet edilerek süreç başlatılır. Adaylar daha sonra Üyelik Aksiyon Planı’na (Membership Action Plan) katılmak üzere davet edilir. Bu programa göre olası üyelik için hazırlanmasına yardım edilir. Üyelik Aksiyon Planı’na katılmak üyeliği garanti etmez ancak NATO üyeliğine hazırlık için önemli bir mekanizmadır.
NATO üyesi olmak için aday ülkenin Kuzey Atlantik Antlaşması değerlerine saygılı olması beklenir. Aday ülkenin uyması gereken bu değerler siyasi, ekonomik ve askerî kriterlerdir. NATO’nun 1995 tarihli Genişleme üzerine Çalışmasına göre, bu kriterler pazar ekonomisi ile işleyen bir demokratik siyasi sisteme sahip olmak, azınlıklara adil muamele etmek, çatışmaların barışçı yollardan çözülmesine bağlı olmak, NATO operasyonlarına askerî katkı yapmak için yetkin (NATO askerî standarlarını ve askerî modernizasyonu gerçekleştirmek) ve istekli olmak ve demokratik sivil-askeri ilişkilere ve kurumlara bağlı olmaktır.
Ukrayna’nın NATO üyesi olması mümkün mü?
Soğuk Savaş’ın sona ermesi sonrası değişen güvenlik anlayışı ve ortamı NATO’nun sadece Demir Perde ülkeleri ile değil, aynı zamanda Rusya ve Ukrayna ile ilişkilerin geliştirilmesinin de yolunu açmıştı.
Rusya’nın Batı ile ilişkilerini normalleştirme politikasının neticesinde 1991 yılında Ukrayna’nın NATO ile ilişkisi Kuzey Atlantik İşbirliği Konseyi’ne katılması ile başlamıştı. Bu ilişki 1994 yılında Ukrayna’nın NATO’nun Barış İçin Ortaklık Programı’na katılması ile devam etmişti. Bu süreç 1997 yılında danışma ve iş birliği için bir forum olarak NATO-Ukrayna Komisyonu’nun kurulmasıyla sürdürülmüştü.
Ancak Ukrayna’nın NATO’ya üyelik sürecinin mihenk taşı 2008 yılında gerçekleştirilen Bükreş NATO Zirvesi’nde alınan karar olmuştur. Bu Zirvede Ukrayna hem NATO’nun açık kapı politikası içinde değerlendirilmiş, eğer isterse NATO’ya üyesi olabileceği söylenmişti. Bu değerlendirmenin yapıldığı Zirve’de, Bosna-Hersek ve Karadağ (Montenegro) İttifak ile Yoğunlaşmış Diyaloğu (Intensified Dialgue) başlatılarak bu ülkeleri üyeliğe hazırlamak için gerekli reform sürecini desteklemek taahhüt edilmişti. Aynı zirvede Arnavutluk ve Hırvatistan ile NATO üyelik görüşmelerinin başlatılması kararı alınmış, Makedonya için ise ülkenin isim meselesi ile ilgili müttefikler bir çözüme vardıktan sonra üyelik görüşmelerinin yapılacağı ifade edilmişti. Akabinde Arnavutluk ve Hırvatistan 2009 yılında, Karadağ 2017 yılında ve Kuzey Makedonya da 2020 yılında NATO üyesi oldular. Bosna-Hersek ise 2010 yılında Üyelik Eylem Planı’na (MAP) davet edilmişti. Ancak Ukrayna’nın NATO üyesi olabileceği taahhüdünü veren karar sonrasında bu süreçlerden hiçbiri aktive edilmemişti.
Ukrayna hangi aşamalardan geçmeli? Engeller neler?
Açık kapı politikası yürüten NATO, her egemen ulusun kendi güvenlik düzenlemelerine karar verme hakkına sahip olduğunu söyler. NATO üyeliğini isteyen Ukrayna ise ancak NATO’ya üye devletlerin geçmesi gereken tüm süreçleri aşarak üyeliği gerçekleştirebilir. Bu süreçlerden biri, NATO’nun Üyelik Eylem Planı (The Membership Action Plan-MAP). Buna göre, NATO’ya katılmak isteyen ülkelerin demokratik gelişimlerini ve savunma reformlarını gerçekleştirmeleri gerekiyor.
Ukrayna’nın işleyen demokrasi ve yolsuzluk konusunda karnesi pek de iyi değil. Savunma konusunda da reform gerekiyor, mevcut savaşın bu konuda Ukrayna’yı bir nevi hazırladığını söylemek mümkün.
Adaylardan ayrıca şunlar bekleniyor: “Uluslararası anlaşmazlıklarını barışçıl yollarla çözmek; hukukun üstünlüğüne ve insan haklarına bağlılık göstermek; etnik anlaşmazlıkları veya irredentist iddialar veya dahili yargı anlaşmazlıkları dahil olmak üzere harici toprak anlaşmazlıklarını AGİT ilkelerine uygun olarak barışçıl yollarla çözmek ve iyi komşuluk ilişkileri sürdürmek.”[efn_note]Study on NATO Enlargement, (2008). https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_24733.htm[/efn_note] Bu maddeye göre, Ukrayna’nın çözülmemiş toprak anlaşmazlıkları ve sınır sorunları üyelik yolunda ilerleyebilmesi için bir engel teşkil ediyor.
Ukrayna NATO üyesi olduğunda her NATO üyesi için geçerli olabilecek NATO’nun 5. maddesi kollektif savunmasını harekete geçirmesi gerekebilir. Bununla ilgili olarak eski NATO Genel Sekreteri Anders Fogh Rasmussen, Ukrayna-Rusya Savaşı öncesinde bu toprak anlaşmazlığı sorununa rağmen üyelik için bir yol önermişti. Onun önerisine göre, NATO’nun toplu savunma ile ilgili meşhur 5. maddesi, sadece “Ukrayna’nın kontrolü altında olan topraklar için geçerlidir” şerhi düşülecekti ve böylece Ukrayna için NATO Üyelik Eylem Planı geliştirilecekti.[efn_note]Sputnik Türkiye (6/1/2022). Eski NATO Genel Sekreterinden Ukrayn ve Gürcistan’ın İttifaka Katulması için ‘Eylem Planı’ Önerisi, https://tr.sputniknews.com/20220106/eski-nato-genel-[/efn_note] Ancak, bu öneri de Ukrayna-Rusya Savaşı ile bu toprak anlaşmazlığının geldiği noktadan dolayı pek de mümkün görünmüyor. Bu teklif yapıldığında sadece Kırım Rusya tarafından ilhak edilmişti. Bu son gelişme ile Ukrayna’nın dört bölgesi de ilhak edildi. Halen devam eden bir savaş var. Savaş sona ermeden neresi Ukrayna toprağı sayılacak konusu muamma ayrıca zaten Rusya tarafından ilhak edilen topraklar ne Ukrayna tarafından ne de uluslararası toplum tarafından Rusya toprağı olarak tanınmıyor.
Tüm bu süreçlerden geçebilen bir aday ülkenin ise NATO üyeliği, 30 NATO üyesinin oybirliği ile o ülkenin NATO üyeliğini kabul etmesi gerekiyor. Hali hazırda 9 NATO üye devleti Ukrayna’nın NATO üyelik başvurusunu desteklemiş görünüyor. Ancak Macaristan gibi savaştan önce bile Ukrayna’nın NATO üyeliğini destek vermeyen NATO üye devletleri var.
Ukrayna’nın NATO ısrarı ve bu süreçte Türkiye-Ukrayna ilişkisi
Türkiye, NATO üye devletleri gibi Kırım’ın ve Ukrayna’nın doğusundaki dört bölgesinin Rusya tarafından ilhakını tanımıyor. Öte yandan Türkiye, Ukrayna’dan tahıl ihraç edilmesini sağlayarak gıda krizinin önlenmesinde önemli önemli rol oynadı, aynı zamanda Rusya-Ukrayna görüşmesinde en başından beri arabulucu ve kolaylaştırıcı rolü üstlenmiş durumda. Son olarak da Ukrayna’nın gerçekleştirdiği Kırım Köprüsü’ndeki patlama ve onun misillemesi olan Rusya’nın Kiev’i bombalaması sonrasında en son gündeme gelen Ukrayna-Rusya görüşmesine ev sahipliği yapma olasılığı söz konusu. Türkiye üstlendiği roller nedeniyle diğer NATO üye devletlerinden farklı ve önemli bir konumda.
Türkiye en baştan beri Ukrayna’nın NATO üyeliğini destekliyor. Hatta Türkiye sadece Ukrayna’nın NATO üyeliğini desteklemek ile kalmıyor NATO’ya girmek isteyen bu ülkenin savunma alanında yapması gerçekleştirmesi gereken reformlar konusunda da ona destek olan bir yaklaşımı var. Bu bağlamda iki ülke savunma sanayii alanında işbirliği yapma konusunda 16 Ekim 2020 tarihinde anlaşmışlardı. Böylece SİHA ve Antonov uçaklarının ortak üretimi, motor yapımı, hava savunma sistemlerini geliştirmeyi ve korvet sınıfı bir geminin ortak üretimini de kapsayan ortak üretim ve teknoloji paylaşımı alanında bir dizi anlaşmayı imzalamışlardı.[efn_note]Milli Savunma.com, Türkiye ve Ukrayna arasında Savunma İşbirliği, https://www.millisavunma.com/news/turkiye-ve-ukrayna-arasinda-savunma-isbirligi/[/efn_note] Bu projelerle Karadeniz ve Azak Denizi’nde Ukrayna donanmasının güçlendirilmesi hedefleniyordu. Ayrıca, Ukrayna’nın hem kendi savunmasını sağlamak hem de Ukrayna’yı NATO standardlarına çıkartmak da diğer hedefler arasındaydı.
Türkiye bu süreçte Ukrayna’ya hem hibe yolu ile hem de satış yaparak TB2 İHA sağladı ve NATO’nun Ukrayna dayanışmasında Ukrayna’nın Rusya’ya karşı savunmasında bu desteği yaparak üzerine düşeni yaptı. Türkiye ve NATO üye devletleri, Ukrayna’ya bu savaşta finansal ve askerî desteklerini sürdürmeye, Ukrayna da NATO üyeliği için ısrar etmeye devam edecektir. Ancak, Ukrayna’nın halen savaş sürerken ve üyelik için gerekenleri gerçekleştirmeden üye olma olasılığı pek de mümkün görünmüyor.
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 13 Ekim 2022’de yayımlanmıştır.
