Sigara ve nikotin bağımlılığı, dünyayı etkisi altına alan en büyük ama en önlenebilir halk sağlığı sorunlarından biri. Her yıl milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine ya da yaşam kalitesinin ciddi biçimde düşmesine neden oluyor. Tütün ürünleri arasında en yaygın kullanım şekli ise, yakılarak tüketilen klasik sigara.

O minicik dumanın içinde aslında kocaman bir tehlike gizli: Nikotine ek olarak sigara dumanında 7500’ü aşkın zararlı madde, bileşik ve element bulunuyor. Bunların en az 50’si doğrudan kanserojen. Dahası, sadece akciğerleri değil, vücuttaki tüm sistemleri etkileyerek ciddi hasarlar bırakıyor.

En büyük zararıysa ilk temasa geçtiği solunum sistemine veriyor. Dumanı doğrudan içmek ya da sadece yanındakinin dumanını solumak bile astım, amfizem, akciğer hasarı ve KOAH gibi ciddi rahatsızlıklara zemin hazırlıyor. Ayrıca sigara; damarların sertleşmesine, tıkanmasına, kalbin daha çok zorlanmasına ve sonuçta kalp krizlerine davetiye çıkarıyor.

Pandemiden sessiz, ama daha ölümcül: Tütün ve nikotin

Her yıl dünyada yaklaşık 8 milyon insan, sigara ve nikotin kaynaklı hastalıklar yüzünden hayatını kaybediyor. Türkiye’de ise bu sayı günde ortalama 300 kişi. Karşılaştırmak gerekirse, tüm dünyayı etkileyen COVID-19 pandemisi boyunca, yaklaşık üç yılda 7 milyon insan hayatını kaybetti. Pandemi sırasında toplumu korumak için gösterilen yoğun çabayı düşünürsek, aslında her gün yaşanan bu sigara kaynaklı kayıpların ne kadar büyük bir tehdit olduğunu daha iyi anlayabiliriz.

Üstelik mesele sadece ölüm değil. Sigaranın yol açtığı hastalıklar, uzun ve yorucu bir tedavi süreci gerektiriyor. Bu süreçte yalnızca hastalar değil, yakınları da büyük bir psikolojik ve fiziksel yük altında kalıyor. İş gücü kaybı, üretkenliğin düşmesi, yaşam enerjisinin azalması… Tüm bunlar çoğu zaman görünmeyen ama hissedilen etkiler.

İşin bir başka boyutu: Sigara kullanmayanlar da risk altında. Pasif içicilik, yani bir başkasının dumanına maruz kalmak, başta çocuklar ve yaşlılar olmak üzere pek çok insan için ciddi sağlık sorunlarına yol açıyor. Hatta evcil hayvanlar bile bu riskten muaf değil. Her yıl kaybedilen 8 milyon canın yaklaşık 1 milyonu, sigara içmediği halde sadece dumanına maruz kalan bireyler.

Sigaranın Asıl Bağımlılığı: Nikotin

Peki, sigarayı bu kadar vazgeçilmez kılan ne? Yanıt basit ama etkileri karmaşık: nikotin.

Tütünün içinde bulunan bu madde, güçlü bir uyarıcı ve son derece bağımlılık yapıcı. Yani, sigarayı bir kez denemek bile bazen vücutta kalıcı bir alışkanlığın temelini atabiliyor.

Nikotin sadece alışkanlık yaratmakla kalmıyor; sağlığa da ciddi zararlar veriyor. Özellikle gelişmekte olan beyinler üzerinde. Hamile kadınlar için nikotin, doğmamış bebek açısından toksik etkiye sahip. Çocuklar ve yetişkinlerse bu maddeye yalnızca içerek değil, sıvısını yutarak, soluyarak veya cilde temas yoluyla da maruz kalabiliyor.

Araştırmalar, nikotinin 25 yaşına kadar süren beyin gelişimini olumsuz etkilediğini gösteriyor. Ergenlik döneminde nikotin kullanmak; dikkat, öğrenme, ruh hali ve dürtü kontrolünü yöneten beyin bölgelerinde kalıcı hasarlara yol açabiliyor. Dahası, bu yaş grubunda nikotin kullanımı, ileride başka bağımlılık yapan maddelere yönelme riskini de artırıyor.

Başarılı mücadeleler: Sigaranın azalan cazibesi

Sorunun büyüklüğü, dünyayı harekete geçirdi. Hükümetler, sivil toplum kuruluşları, sağlık otoriteleri ve bireyler, sigarayla mücadelede güçlü bir ortaklık geliştirdi. Özellikle çocuklara ve gençlere yönelik bilinçlendirme kampanyaları etkili oldu. Artık “eski usul” sigaralar onlar için neredeyse cazibesini tamamen yitirmiş durumda.

Türkiye’de uygulamaya konan “dumansız hava sahası” gibi önlemler, Dünya Sağlık Örgütü tarafından da örnek gösterilecek düzeyde başarılı bulundu. Bu tür adımlar, sadece alışkanlıkları değil, istatistikleri de etkiledi. Giderek daha fazla insan sigaradan uzak duruyor, tütün ve nikotin pazarı küçülüyor.

Ama bu başarı aynı zamanda yeni bir sorunu da beraberinde getirdi: Zararı bilimsel olarak ispatlanmış nikotine ulaşmak artık kolay değil. Bu yüzden endüstri, çocuklara ve gençlere ulaşmanın “yeni yollarını” aramaya başladı. Yeni cihazlar, yeni formlar, yeni imajlar… Hepsinin ortak amacı: Yeni bağımlılar yaratmak.

Bağımlılık sahnesinde yeni aktör: Elektronik sigara

Sigaranın sağlığa zararları konusunda kamuoyunda oluşan farkındalık arttıkça, geleneksel tütün ürünleri gözden düşmeye başladı. Ancak bu gelişme, tütün endüstrisinin sahneden tamamen çekildiği anlamına gelmiyor. Aksine, bağımlılık döngüsünü sürdürmek adına sahneye yeni bir “oyuncu” çıkarıldı: elektronik sigara, ya da sıkça duyduğumuz adıyla e-sigara.

Bu ürünler, içeriğinde “tütün yok” denilerek, “daha zararsız” bir alternatif gibi pazarlanıyor. Adlarına bakıldığında da aynı strateji dikkat çekiyor: Elektronik Nikotin Dağıtım Sistemleri (ENDS), vape, buhar sistemi gibi terimler seçilmiş; “duman” yerine “buhar”, “sigara” yerine “cihaz” gibi daha teknik ve nötr ifadeler tercih edilmiş. Amaç çok açık: Ürünün potansiyel zararlarını maskelemek, zihinde “temiz”, “modern” ve “kontrollü” bir algı yaratmak.

Ancak gerçekler, bu ambalaja sığmayacak kadar net. Bugün e-sigarayı “sadece denemek için” kullanan pek çok genç, kısa süre içinde nikotin bağımlısı haline geliyor. Üstelik bu yeni alışkanlık, geleneksel sigaraya geçişi de kolaylaştırıyor. Araştırmalar, e-sigara deneyiminin gençler için bir “başlangıç noktası” olduğunu, ileride daha ağır tütün ürünlerine yönelme riskini artırdığını gösteriyor.

Kısacası, ortada bir dönüşüm var ama bu dönüşüm, sağlıklı bir geleceğe değil, farklı biçimlerde sürdürülen bir bağımlılığa çıkıyor. Ürün değişiyor, hedef aynı kalıyor: bağımlı bir tüketici.

Elektronik sigaranın yapısı: Masum görünümlü bir tuzak

Elektronik sigaralar (e-sigaralar), temel olarak üç ana parçadan oluşur: şarj edilebilir bir pil, bir ısıtma elemanı (bobin) ve nikotin ile aroma içeren sıvıların bulunduğu bir hazne. Her ne kadar teknik yapıları karmaşık gibi görünse de, çalışma prensipleri oldukça basittir: Kullanıcı nefes çektiğinde devreye giren ısıtıcı bobin, kartuş veya tank içinde bulunan sıvıyı ısıtarak kimyasal bir aerosole dönüştürür. Ortaya çıkan bu aerosol çoğu zaman “su buharı” olarak lanse edilse de, gerçekte nikotin, tatlandırıcılar ve birçok zararlı kimyasalın bir karışımıdır — su buharı değildir.

E-sigaralar çeşitli şekil ve özelliklerde sunulmaktadır: Tek kullanımlık, yeniden doldurulabilir ya da önceden doldurulmuş kapsüllere sahip modeller gibi. Özellikle yeniden doldurulabilen cihazlar, nikotin miktarının arttırılabildiği, hatta ölümcül doza ulaşabildiği sistemlerdir. Modern tasarımları, dijital albenileri ve renkli dış görünümleriyle bu ürünler özellikle gençler arasında “havalı” algısı yaratmak üzere pazarlanmaktadır.

Kimi cihazlar geleneksel sigaralara, bazıları ise kalem ya da USB bellek çubuğuna benzetilmiştir. Bu sayede kolay taşınabilir ve saklanabilir olmaları, özellikle öğrenciler tarafından tercih edilmelerine neden olmaktadır. Üstelik “puff” veya “paf” gibi masumlaştırıcı lakaplarla anılmaları, kafa karışıklığını daha da artırmaktadır. Ancak ne şekli olursa olsun, tüm bu cihazlar aynı bağımlılık tuzağına hizmet eder. Cihazlardan çekilen aerosol, akciğerlerin en derin bölgelerine ulaşabilen ultra ince nikotin parçacıkları içerir.

Kimyasal gerçekler: Aromaların ardındaki tehlike

E-sigara aerosollerinin içeriği yalnızca nikotinle sınırlı değildir. Ergenlik dönemindeki beyin gelişimine zarar verdiği bilinen nikotinin yanı sıra, kansere neden olan kimyasallar, nikel, kalay ve kurşun gibi ağır metaller; uçucu organik bileşikler, asetaldehit, akrolein, formaldehit ve akciğer hastalıklarıyla ilişkilendirilen diasetil gibi tatlandırıcılar da bulunur. Bu maddelerin her biri solunum ve sinir sistemi başta olmak üzere vücutta ciddi hasarlara yol açabilir.

Birçok e-sigara, kullanıcıların “boğaz yanması” hissini yaşamadan yüksek doz nikotin almasını sağlayan sentetik nikotin tuzları içerir. Bu, özellikle genç yaşta başlayanlar için bağımlılık riskini katbekat artırır. Üstelik bazı ürünlerin üzerinde “%0 nikotin içerir” ibaresi yer almasına rağmen, yapılan analizlerde bu sıvıların birçoğunda nikotin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu da e-sigaraların, tütün endüstrisinin geçmişte sigarada kullandığı manipülasyonlara benzer biçimde, yanıltıcı pazarlama stratejileriyle sunulduğunu göstermektedir.

Sonuç olarak, birçok kişi bu ürünleri “daha az zararlı” ya da “sigarayı bırakmaya yardımcı” sanarak kullanmaya başlıyor. Ancak bu süreç, kişilerin aynı anda hem klasik sigara hem de e-sigara içmesine neden olan “çoklu kullanıcı” durumuna evriliyor. Bu da bağımlılığın daha da derinleşmesine, hatta nikotine bağlı sağlık zararlarının katlanmasına yol açıyor.

Gençleri cezbeden renkli tuzak: Aromalı elektronik sigaralar

Günümüzde piyasaya sürülen birçok yeni e-sigara modeli, doğrudan çocukları ve gençleri hedef alacak şekilde tasarlanıyor. Dijital görünümleri, parlak renkleri, bazı modellerin üzerine yerleştirilen ekranlar ve uygulamalarla yaratılan “teknolojik oyuncak” havası bu ürünleri gençlerin gözünde cazip kılıyor. Kimi modeller ise klasik sigara, puro ya da pipo formuna benzeyerek alışılagelmiş tütün ürünlerinin estetiğine gönderme yapıyor.

Ancak en dikkat çekici unsur, aromalar. Bugün piyasada yaklaşık 1600 farklı aroma bulunuyor. Bu aromaların çoğu, genç yaş grubunun ilgisini çekecek şekilde tasarlanmış: Şeker, vanilya, çikolata, meyve, ciklet gibi tatlar, e-sigaraları neredeyse bir tatlıya dönüştürüyor. Ne yazık ki bu masum gibi görünen tatlar, kimyasal tepkimeler sonucu ortaya çıkan zararlı partikülleri de beraberinde getiriyor. Bu partiküller, solunduğunda hem solunum sistemine hem de diğer organlara ciddi zararlar verebiliyor.

Üstelik aromalarla sınırlı değil tehlike. Arızalı e-sigara pillerinin neden olduğu patlama ve yangın olayları da kayıtlara geçmiş durumda. Bu tür kazaların çoğu, cihazlar şarj edilirken meydana geliyor ve bazıları ciddi yaralanmalarla sonuçlanabiliyor. Bu da elektronik sigaranın yalnızca içeriğiyle değil, yapısıyla da potansiyel bir risk taşıdığını gösteriyor.

“Daha az zararlı” mı dediniz?

Sigara bırakma konusunda yapılan müdahale ve tedavi çalışmaları sayesinde pek çok kişi, sağlığını korumak adına sigarayı bırakmaya karar verdi. Ancak tam da bu noktada, “zararı azaltılmış” ya da “daha az zararlı” gibi kulağa cazip gelen ifadelerle sunulan yeni ürünler devreye girdi. Güvenilir olmayan, hatta bazen bilinçli olarak yanıltıcı biçimde hazırlanan bu içerikler, kullanıcıların nikotin bağımlılığından çıkmasını engelledi.

Unutmamak gerekir ki bir ürünün “zararı azaltılmış” olması, onun zararsız olduğu anlamına gelmez. Elektronik sigaraların uzun vadeli etkileri hâlâ net değil. Hakkında bilinmeyen birçok unsur barındıran bu cihazların güvenli olduğu iddiası, şu an için bilimsel temele dayanmıyor.

Bir tarih notu: Dünyanın ilk sigara yapım makinesi 1847 yılında Meksikalı Juan Nepomuceno Adorno tarafından icat edilmişti. Sigaraların zararsız olduğu algısı yüzyıllar boyunca sürdü. Ancak bu ürünlerin ne kadar ölümcül olduğu, ancak 1964 yılında yayımlanan bilimsel raporlarla kanıtlanabildi. Şimdi de benzer bir süreçle karşı karşıyayız. Elektronik sigaraların anlık ve uzun vadeli etkileri üzerine bilim dünyası hâlâ veri toplamaya çalışıyor. Kısacası, bu ürünlerle ilgili “hoş” sürprizler değil, maalesef “kötü” sürprizler beklenebilir.

Elektronik Sigara: Çözüm mü, Yeni Bağımlılık mı?

Elektronik sigara, bir dönem “sigarayı bırakmanın yeni yolu” olarak pazarlandı. Ancak bu iddia, sağlık otoriteleri tarafından desteklenmiyor. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) gibi küresel otoriteler, elektronik sigaraların sigarayı bırakma yöntemi olarak kullanılmaması gerektiğini açıkça ifade etti.

Nikotin bağımlılığından kurtulmak, birkaç ay içinde vücudu tamamen nikotinden arındırmak anlamına gelir. Oysa elektronik sigarayı tercih eden birçok kişi, zamanla “çoklu kullanıcı” haline geliyor; yani hem klasik sigarayı hem de elektronik sigarayı birlikte kullanıyor. Hatta bu yeni cihazlar, bazı kullanıcılar için daha pratik bulunduğundan, nikotin bağımlılığı daha yoğun ve uzun süreli hale gelebiliyor.

Velhasıl, elektronik sigara çoğu zaman bağımlılıktan bir çıkış kapısı değil, yeni bir bağımlılığın kapısını aralıyor. Önümüzdeki yıllarda “elektronik sigara bağımlılığı” ifadesini daha sık duymamız şaşırtıcı olmayacak.

Sosyal medyada sessiz tehlike: Gençleri hedef alan elektronik sigara reklamları

Geleneksel medyada sigara reklamları uzun süredir yasak. Ancak bu kısıtlamalar, dijital dünyanın denetimsiz sokaklarına hâlâ tam anlamıyla ulaşabilmiş değil. Bugün elektronik sigara üreticileri, hedef kitlelerini sosyal medya platformlarında, özellikle de gençlerin yoğun olarak kullandığı mecralarda buluyor. Renkli görseller, şeker aromalı içerikler, “cool” ambalajlar ve havalı tanıtım videolarıyla ürünler adeta birer teknoloji oyuncağı gibi sunuluyor.

Oysa aslında pazarlanan şey, yüksek bağımlılık riski taşıyan bir nikotin dağıtım sistemi. Üstelik bu sistem, çocuklara ve gençlere “zararsız”, “sigaraya göre daha masum” gibi yanıltıcı mesajlarla tanıtılıyor. TikTok videolarından Instagram influencer’larına, çevrim içi oyunlardan forumlara kadar pek çok dijital kanalda elektronik sigaraya dair özendirici içerikler dolaşıyor.

Tam da bu sebeple, Türkiye’de bu tür ürünlerin üretimi, ithali ve satışı yasal olarak yasaklandı. Ancak yasağın varlığı, dijital alanlardaki etkisini artırmak için kararlılıkla uygulanmasını da zorunlu kılıyor. Aksi halde, ekran başındaki çocuklarımız reklam yasaklarını değil, “çekici” bir cihazın neon renklerini ve popülerlik vaatlerini görüyor.

Elektronik sigara ile uyuşturucu madde kullanımı mümkün mü?

Elektronik sigaralar yalnızca nikotin içeren ürünler değildir; özellikle yeniden doldurulabilir haznelere (tank sistemlerine) sahip modeller, kullanıcıya içeriği üzerinde tam kontrol imkânı sunar. Bu cihazlar ilk bakışta masum bir buharlaştırıcı gibi görünse de, içinde neler buharlaştırıldığı çoğu zaman belirsizdir. Üstelik bu cihazlar geleneksel sigaralardan farklı bir görüntüye sahip oldukları için, çevrede fark edilmeden kullanılmaları da daha kolaydır.

Tank sistemli bu e-sigaraların bir kısmında nikotin miktarını ayarlamaya yarayan mekanizmalar bulunur. Bu özellik, görünüşte kullanıcı kontrolü gibi sunulsa da, yüksek doz nikotin alımını mümkün kılar ve zehirlenmelere yol açabilir. Ancak sorun yalnızca nikotinde bitmiyor. Bu cihazların yeniden doldurulabilen yapısı, içeriklerinin suistimal edilmesine de açık hâle geliyor.

Nitekim bazı kullanıcıların bu cihazları, esrar bitkisinin psikoaktif bileşeni olan tetrahidrokannabinol (THC) ile doldurduğu çeşitli araştırmalarda belgelenmiştir. Böylece elektronik sigaralar, bir anda uyuşturucu madde kullanımının aracı hâline gelebilmektedir. Üstelik bu kullanım, cihazın görünümünden ya da kokusundan kolayca anlaşılamadığı için, özellikle gençler arasında dikkat çekmeden yaygınlaşma potansiyeli taşır.

Bu sebeple elektronik sigaraların yalnızca bağımlılık yapıcı nikotinle değil, daha ağır ve yasa dışı maddelerle de ilişkili olabileceği göz ardı edilmemelidir. Çocukları ve gençleri korumanın yolu yalnızca ürünleri yasaklamaktan değil, bu cihazların nasıl işlediğini, hangi maddeleri taşıyabileceğini ve görünmeyen risklerini açık açık konuşmaktan geçer.

Bilim ne diyor? – Elektronik sigaranın sağlığa etkileri

Elektronik sigaralarla ilgili bilimsel araştırmalar her geçen gün artıyor ve elde edilen bulgular, bu cihazların “zararsız” olduğu yönündeki söylemlerin gerçeği yansıtmadığını açıkça ortaya koyuyor. Özellikle buharlaştırma yoluyla solunan nikotin, geleneksel sigaralarda bulunan nikotin kadar bağımlılık yapıcı ve zararlı. Üstelik elektronik sigaraların nikotin düzeyi kullanıcı tarafından artırılabildiği için, ani nikotin zehirlenmeleri de daha olası hale geliyor.

Sorun yalnızca nikotinden ibaret değil. Cihazlarda kullanılan elektronik sıvıların (e-likit) ısıtılmasıyla oluşan aerosoller, insan sağlığına doğrudan zarar verebilecek çok sayıda kimyasal bileşik içeriyor. Bu bileşikler arasında formaldehit, asetaldehit, diasetil gibi solunum yollarını tahriş eden ve bazıları kansere yol açabilen maddeler bulunuyor. Özellikle bu aerosol parçacıkları, akciğerlerin derinliklerine kadar ulaşabildikleri için kalıcı solunum hastalıklarına zemin hazırlayabiliyor.

Bu konuda en çarpıcı bilimsel uyarılardan biri, 2019 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde tanımlanan ve tıp literatürüne giren EVALI (e-cigarette or vaping use-associated lung injury) adlı klinik sendromdur. EVALI, elektronik sigara kullanımına bağlı olarak gelişen ciddi bir akciğer hasarı türüdür. Hastalarda aniden başlayan solunum yetmezliği, yoğun bakım ihtiyacı ve bazı vakalarda ölümle sonuçlanan ağır tabloya neden olmuştur. Bu durum, elektronik sigaranın kısa vadeli etkilerinin bile hayati risk taşıyabileceğini gösteriyor.

Kısacası, elektronik sigara üzerine yapılan bilimsel çalışmaların çoğu, bu ürünlerin sağlıklı bir alternatif değil, yeni riskler ve belirsizliklerle dolu bir alan olduğunu kanıtlamaktadır. Bilim henüz bu ürünlerin uzun vadeli etkilerini tam olarak ortaya koyamamışken, “zararı azaltılmış” gibi tanımlar kullanmak fazlasıyla yanıltıcıdır.

Yeni nikotin salgınına karşı dikkat!

Nikotinin bağımlılık yaptığını ve sağlıksız olduğunu aklımızdan çıkarmamalıyız. Elektronik sigaraların, özellikle genç nesil üzerinde, yeni bir nikotin salgını başlatma çabası taşıdığını artık fark etmemiz gerekiyor. Bu farkındalık, yalnızca bireysel tercihlerimizi değil, toplumsal ve kurumsal önceliklerimizi de şekillendirmeli.

Doğru bilgiye ulaşmak, bilgi kaynaklarının güvenilirliğini sorgulamak, sağlık okuryazarlığını artırmak gibi konularda birlikte çaba göstermeye devam edeceğiz. Unutmayalım: sağlıklı bir toplum, doğru bilgiyle ve bilinçli tercihlerle inşa edilir.

Elektronik sigaralar, rengârenk görünümlerinin ardına saklanan gri bir tehlike olabilir. Bu tehlikeyi görmezden gelmek yerine, onunla yüzleşmek ve mücadele etmek hepimizin sorumluluğudur.

Dumansız, nikotinsiz, sağlıklı günlere birlikte yürümek dileğiyle.

Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.

Bu yazı ilk kez 31 Mayıs 2025’te yayımlanmıştır.