Homeros’un Odysseia destanında Odysseus, Phaiaklar’ın sihirli, “otomatik pilotlu” gemileri sayesinde ülkesi İthaka’ya dönebilmişti.[1]
İnsansız gemi ve uçan araçlara sahip olma arzusu, binlerce yıldır mitolojiden edebiyat ve sinemaya kadar birçok eserin konusu olsa da İnsansız Hava Araçları’nın (İHA)[2] askeri anlamda kullanımı İngiltere’nin ilk uzaktan kumandalı hedef uçağı olan ve 1930’larda uçaksavar topçuluğu eğitiminde kullanılan Queen Bee’ye dayanıyor.[3]
Bununla birlikte, halen birçok kaynakta Avusturya’nın 22 Ağustos 1849’daki Venedik kuşatmasında güdümsüz balonlarla gerçekleştirdiği saldırı, ilk insansız hava saldırısı olarak geçiyor. Pervaneli, basit teknolojili ve dayanıksız görünümüne rağmen İHA teknolojisi, ülkelerin savunma ve güvenlik uygulamalarını büyük ölçüde etkilerken, düşük maliyetli, uzaktan kontrol edilebilen bir savaş aracı haline geldi.[4]
İHA’ların askeri kullanımı, ABD’nin Predator adlı İHA’sına lazer güdümlü Hellfire füzelerini entegre etmesi ve uzak çatışma bölgelerinde kullanmasıyla birlikte görünür hale gelmiş olsa da bu araçların istihbarat, gözetleme ve keşif amaçlı kullanımı Soğuk Savaş yıllarına kadar gidiyor. Bu amaçla İHA’lar 1965 Vietnam Savaşı, 1980-1988 İran-Irak Savaşı, 1982 Lübnan Savaşı ve 1990-1991 Basra Körfezi Savaşı gibi çatışmalarda aktif olarak kullanılmıştı.[5] Ayrıca, insansız araçlar teknolojisi otonom kara araçları, su üstü ve sualtı araçları katlanarak büyüyor.
Askeri-endüstriyel kuluçka döneminin ardından küçülen ve ucuzlaşan drone teknolojisi, günlük yaşamın da vazgeçilmez bir parçası haline geldi. Drone’lar, film çekiminden haritalamaya kadar artık birçok alanda kullanılıyor.
Drone teknolojisinin hızlı gelişimi mevcut yasa ve yönetmelikleri, hava emniyet ve güvenlik standartlarını, ulaşımın geleceğini kökten değiştiriyor. Bu konuda ABD ve Avrupa olmak üzere, tüm dünyada yeni regülasyonlar yapılıyor.
Sıradan insanın bir anda gökyüzünden yeryüzünü gözlemleyebilme kapasitesine sahip olması özel hayatın mahremiyeti, gizlilik ve güvenlik kaygılarını beraberinde getirmeye başladı. Bu nedenle Amerika’nın Virginia eyaletinde bir senatör, drone kullanımının yasaklanması için bir yasa tasarısı bile sundu.[6]
Drone teknolojisinin askeri ve sivil amaçlarla çift yönlü kullanımı devlet- toplum-teknoloji üçgenindeki ilişkilerin de sürekli olarak değişmesine sebep oluyor. Bu noktada, teknolojinin toplumu tek yönlü bir biçimde değiştirdiği şeklindeki bir teknolojik determinizmden de kaçınmak gerekiyor. Nitekim, drone teknolojisinin savaş ve barışta nasıl kullanılacağını teknolojinin sınırları ve potansiyeli kadar, ülkelerin ekonomik ve askeri kapasitesi, yönetim biçimi, jeopolitik faktörler, liderlik özellikleri, toplumsal yapı ve teknolojinin toplum tarafından kabulleniş, algılanma ve kullanış biçimleri gibi siyasal ve sosyo-ekonomik faktörler belirliyor. Bir yandan drone teknolojisi toplumsal yaşam pratiklerini, savaşı ve ulusal/uluslararası politikaları etkilerken, öte yandan tüm bu etmenler teknolojinin geleceğine yön veriyor. Bunun en yakın örneklerinden birisi, çok yakından gözlemleme şansını elde ettiğimiz Rusya – Ukrayna savaşı ve İran’ın İsrail saldırısı.
İran-İsrail gerilimi ve insansız hava araçlarının geleceği
Rusya-Ukrayna Savaşı’yla birlikte İHA’lar etkili bir şekilde gündeme geldi. Öncelikle Rusya, Ukrayna’nın Türkiye’den aldığı Bayraktar TB-2 İHA’ları kullanmasıyla elde ettiği askeri avantaja kısa sürede İran’dan aldığı kamikaze İHA’ları kullanarak karşılık verdi. İran kamikaze İHA’ları 2022 sonbaharından itibaren Geran-1 ve Geran-2 adıyla yoğun bir şekilde kullanıldı. Ukrayna patlayıcıyla donatılmış ticari DJI Mavic 3 ve DJI Matrice 30T modellerini Rus güçlerine asimetrik bir üstünlük sağlamak için kullanmaya başladı. Dünya drone pazarının çok büyük bir kısmını elinde tutan Çinli firma DJI, buna tepki olarak Rusya ve Ukrayna’da satışın yasakladığını duyurmuş, bunun üzerine Kiev’e drone satın alıp göndermek için farklı kampanyalar yürütülmüştü.[7]
1 Nisan 2024’te İsrail’e ait savaş uçakları İran’ın Şam Büyükelçiliği’ndeki konsolosluk binasını bombalamıştı. İran, konsolosluk saldırısına misilleme olarak 13 Nisan Cumartesi gecesi İsrail’e 185 İnsansız Hava Aracı (İHA), 36 seyir füzesi ve 110 balistik füzeyle saldırdı. İran İHA’lar, seyir füzeleri ve balistik füzelerle gerçekleştirdiği ve “Sadık Vaat Harekâtı” adını verdiği saldırıda İsrail’i ilk kez doğrudan hedef aldı. İsrail de İran’a karşılık verirken nispeten daha küçük İHA’ları kullandı.[8] Bütün bunlar bize karşılıklı gerilimin sınırlı tutulduğunu hem de İran’ın savunma ve askeri kapasitesi açısından İHA’ların önemli bir yeri olduğunu gösteriyor.
İran’ın İsrail’e yönelik saldırıyı sınırlı tutmasında sınırlı askeri/ savunma kapasitesi rol oynarken, ilk kez doğrudan İsrail’i hedef alması ve öncü kuvvetler olarak İHA’ları kullanması değişen hava savunma teknolojilerine ayak uyduran ve caydırıcılık kapasitesini canlı tutan bir İran portresi çıkarıyor karşımıza. İran askeri uzmanı Afshon Ostovar’a göre, İran bölgedeki en büyük balistik füze ve insansız hava cephaneliklerinden birini elinde bulunduruyor.[9] İran, 1200-1500 mil menzilli, alçaktan uçarak radar sistemlerinden kaçabilen bir insansız hava aracı envanterine sahip olduğunu iddia ediyor. İran’ın kamikaze İHA’larının Rusya tarafından Ukrayna’ya karşı kullanılmasının üzerine Avrupa Birliği (AB) 20 Ekim 2022’de yaptırım kararı yayınlamıştı.[10]
İran’ın drone programı
Ukrayna savaşında kullanılan kamikaze İHA’larla gündeme gelen İran’ın drone programı, çok daha eskilere dayanıyor. 1980-1988 İran- Irak Savaşı’ndan sonra İran ucuz, milli ve asimetrik stratejiler üzerine yoğunlaşırken, İHA geliştirme serüvenine 1985 yılında Muhacir-1 ve 1986 Ebabil adlı drone projeleriyle başlamıştı. 2009’dan bu yana envanterini çeşitlendiren İran’ın, 60 mil menzile sahip Raad adlı kamikaze İHA’sı ve Shahed adlı farklı kapasitedeki İHA’ları programın temelini oluşturuyor.[11]
Örneğin, İran 2015 yılında beş Raad kamikaze İHA ile Suriye’nin İdlib vilayetinde bulunan Ahrar’uş Şam’ın üssünü vurmuş, 14 Eylül 2019 yılında Suudi Aramco tesislerine İHA ve seyir füzeleriyle saldırmıştı.[12] Hedefi vurduktan sonra patlayan kamikaze İHA’lar İran’ın savaştaki asimetrik gücünü de artırıyor. İran’ın İsrail saldırısında Shahed-131 ve Shahed-136 tipi kamikaze İHA’ları kullandığı biliniyor.[13] 2021’de tanıtılan kamikaze İHA teknolojisi, hedefleri vurmak için birden fazla drone’un kullanıldığı sürü teknolojisine uyumlu olarak çalışıyor. Shahed-136’lar kamikaze İHA olarak tanımlansa da 50 kg.’lık yük taşıma kapasitesi göz önüne alındığında bunları sınırlı bir tahrip kapasitesine sahip küçük seyir füzeleri olarak değerlendirmek daha yerinde. Seyir füzelerine göre yavaş olan insansız hava araçlarının, özellikle alçak irtifada uçtuklarında hava savunma sistemleri tarafından sürekli olarak önlenmesi ve radar sistemleri tarafından tespiti de zorlaşıyor.
Günümüzde büyük insansız hava araçlarının yanı sıra, kentlerde keşif/gözetleme amacıyla kullanılan, yine ABD ordusu tarafından Irak ve Afganistan’da konuşlandırılan mini-İHA’lara (MUAVs) ve İnsansız Mikro Hava Araçlarına (MAVs) yönelik ilgi de giderek artıyor. Elle ya da mancınıkla fırlatılan, 20 km. menzili olan ve 2 saate kadar dayanıklılığı olan mini ve mikro İHA’lar kısa menzil sınırlaması nedeniyle havadan yere radyo rölesi veya telsiz linklerine bağlı olarak çalışıyor. Yapay zekâ alanındaki gelişmeler ve İHA’ların otonom çalışabilme kabiliyetinin artmasıyla birlikte sürü veya çoklu mikro İHA’ların kullanımının insansız hava araçlarının geleceğinde kilit bir alan olması bekleniyor.[14]
Filolar halinde konuşlandırılan, otonom olarak düşünebilen ve sürü halinde hareket edebilen insansız hava araçları teknolojisinin henüz başında olsak da dünya üzerinde birçok ordu bu teknolojinin geliştirilmesi için ciddi yatırımlar yapıyor.
İHA’ların geleceği
2014 yılında ABD Savunma İleri Araştırma Projeleri Ajansı (DARPA) tarafından İHA’ların sürü halinde görev yapmasına yönelik bir AR-GE çalışması başlatıldı.[15] 2019’da Rusya’nın 2015’ten bu yana Suriye’deki hava operasyonlarında kullandığı Hmeymim Hava Üssü’ne onlarca İHA ile yapılan saldırı, kitlesel bir İHA saldırısının ilk örneklerinden birisi.[16] Geçtiğimiz Ekim ayında, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’na ait Bayraktar TB-2 SİHA tarafından tespit edilen hedefe ASELSAN tarafından geliştirilen Albatros-S Kamikaze İnsansız Deniz Aracı (İDA) sürüsü yönlendirilmiş ve hedef gemi kısa sürede batmıştı.[17] Bu ve bunun gibi örnekler, ülkelerin sürü drone filoları arasındaki bir çatışmanın çok da uzak olmadığını gösteriyor. Algılayabilen, karar verebilen ve sürü olarak verilen görevi yerine getirebilen bu sistemler mevcut anti-drone sistemlerine de meydan okuyor.
Otonom silahların yarattığı hukuki ve etik tartışmalar bir yana, son olarak İran-İsrail geriliminde tanıklık ettiğimiz teknolojinin giderek daha otonom ve küçük bir hale gelmesi, “ebabil kuşlarının” geleceğin hava savunma sistemlerinin vazgeçilmez bir unsuru olacağına işaret ediyor. Savaş ve barış arasındaki çizginin giderek belirsizleştiği hibrit tehditler çağı, devletlerin savunma ve güvenlik mekanizmalarını, sınır güvenliği ve gözetim pratiklerini insanlı ve insansız teknolojilerin bir arada kullandığı hibrit bir modele doğru değiştirmesini zorunlu hale getiriyor.
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 16 Mayıs 2024’te yayımlanmıştır.
[1] Homeros’un Odysseia destanının VIII. Bölümünde 603-606. satırları arasında bahsi geçen Phaiaklar (Pheaecians) gemicilikteki maharetiyle bilinen bir ada halkıdır ve Odysseus’u kaptansız, sihirli bir gemiye bindirerek onun bir gece içinde İthaka’ya varmasına yardımcı olurlar. İlgili kısmı şu şekilde çevirmek mümkün: “Sen de hemen varacaksın o diyara/ Kendi kendine hareket eden, akıllı, harika gemilerde/ Ne dümen tutar rotalarını ne bir kaptan, Bir insan gibi dalgalara karşı giderler” (The Odyssey of Homer, 1840).
[2] İHA ve drone kelimeleri birbirinin yerine kullanılsa da terminoloji ve uygulama açısından farklılıklar dikkat çekiyor. İHA terimi, uçan platformu ve (varsa) faydalı yükü, pilotsuz bir hava aracını, üzerinde insan pilot veya yolcu bulunmayan uçan bir makineyi ifade ederken, İnsansız Hava Aracı Sistemleri (UAS), uçan platformu, iletişim bağlantılarını ve fırlatma ve geri alma sistemlerini kontrol eden yer istasyonunun toplamına tekabül ediyor. Ben de Türkiye’de devlet, toplum ve İHA teknolojisi üzerine yürüttüğüm doktora tez çalışmamın saha çalışması verilerine dayanarak, ülkemizde İHA terimi hem askeri amaçlı üretim ve kullanım hem de Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü’nce (SHGM) daha çok tercih edildiği için, metnin genelinde İHA’yı kullanırken, sportif/ amatör, ticari ve endüstriyel kullanımlar için “drone” kelimesini tercih ettim.
[3] Miah, Andy. Drones: The Brilliant, The Bad and The Beautiful. Emerald Group Publishing, 2020.
[4] Singer, Peter Warren. Wired for war: The robotics revolution and conflict in the 21st century. Penguin, 2009; Kreps, S. E. (2016). Drones: what everyone needs to know. Oxford University Press.
[5] Fuhrmann, M., & Horowitz, M. C. (2017). Droning on: Explaining the proliferation of unmanned aerial vehicles. International organization, 71(2), 397-418.
[6] Kreps, S. E. (2016). Drones: what everyone needs to know. Oxford University Press.
[7] https://www.indyturk.com/node/623221/d%C3%BCnya/ukrayna-cephesinde-endi%C5%9Fe-drone-%C3%BCst%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BCm%C3%BCz-yak%C4%B1nda-bitebilir
[8] https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-04-19/iran-acknowledges-drone-attack-by-israel-and-says-it-failed
[9] https://www.nytimes.com/2024/04/12/world/middleeast/iran-israel-military-weapons.html
[10] https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2022/10/20/ukraine-eu-sanctions-three-individuals-and-one-entity-in-relation-to-the-use-of-iranian-drones-in-russian-aggression/
[11] Rubin, Michael. A short history of the Iranian drone program. American Enterprise Institute, 2020.
[12] Rubin, Michael. A short history of the Iranian drone program. American Enterprise Institute, 2020.
[13] https://www.siyahgribeyaz.com/2024/04/gosterisli-bir-hicbir-sey-israil-iran.html İran Uçak İmalat Sanayi Şirketi (HESA) tarafından geliştirilen Shahed-136 İHA, 200 kg ağırlığında, 3,5 metre uzunluğa ve 2,5 metre kanat genişliğine, 115 mph. maksimum hız kapasitesine ve patlayıcı bir başlığa sahip.
[14] Vachtsevanos, George J., and Kimon P. Valavanis. “Military and civilian unmanned aircraft.” Handbook of unmanned aerial vehicles (2015): 93-103.
[15] https://thinktech.stm.com.tr/uploads/docs/1608914423_satm-bb-17-0200-sektor-raporlari-iha-260417.pdf
[16] https://www.theguardian.com/news/2019/dec/04/are-drone-swarms-the-future-of-aerial-warfare
[17] https://www.defenceturkey.com/en/content/for-the-first-time-in-the-world-a-swarm-attack-concept-was-carried-out-in-a-joint-usv-uav-operation-5716
