Algı yönetimi; manipülasyon ve subliminal eksenli bir Amerikan icadı. Stratejik bir kavram. Görevi, insanların duygu ve düşüncelerini etkileyerek değiştirmek. İkna ve kanalize etme sanatı/bilimi/faaliyeti diyebiliriz kısaca.
Hangimiz çocukluğumuzda (kimimiz hâlâ) çizgi romanların müptelası olmadık ki? Tenten, Tommiks, Zagor, Red Kit vb. kitaplar hepimizin çocukluğuna dokunmuştur, anılarımızda özel bir yere ve değere sahiptir. Müthiş bir algı yönetimi aracı olarak çizgi filmler/romanlar bugün de revaçta.
Çizgi romanlar, anlatım yükünün çizimlerde olduğu görsellik ağırlıklı bir tür olarak kısa açıklamalar ve imlerle resim-yazı bütünlüğüne dayanan eserler.
Görsellikle oluşturulan/verilen algısal gerçeklik, çoğu zaman çıplak gerçeğin kendisinden önemli ve önde olabiliyor. Çizgi romanlar, masum bir şekilde beynimizi boşaltmamıza ve hoşça vakit geçirmemize olanak sağlıyor ama bir yandan da algımızı yönetmeye ve subliminal mesajları kolaylıkla sindirmemize sebep oluyor.
Amacım, sömürge kokulu propaganda örneği olarak “Tenten Kongo’da” üzerinden pratik bir çözümlemeyle konuya dikkat çekmek. (İşbu metin de bir algı yönetimi çalışması olarak değerlendirilebilir!)
Kim bu Tenten?
Yirmi dört kitaptan/maceradan oluşan Tenten, çizeri Belçikalı Hergé’nin (gerçek adıyla Georges Prosper Remi, 1907-1983) başyapıtı. 20. yüzyıl Avrupa çizgi romanlarının en ünlüleri arasında. Yüzden fazla dile çevrildiği için bütün dünyada biliniyor, okunuyor.
Yediden yetmişe çocuk-büyük herkesin düş gücünü zaptedecek Tenten, 10 Ocak 1929’da ve bir gazete duyurusuyla dünyaya merhaba der: “Le Petit Vingtième’de her zaman okurlarımızı tatmin etmeye ve onlara dış politika konusunda en güncel bilgileri sağlamaya gayret gösterdik. Bu sebeple en iyi muhabirlerimizden biri olan TENTEN’i Sovyet Rusya’ya gönderdik. Her hafta sizlere onun maceralarına dair haberler vereceğiz.”[1]
Belçikalı gazeteci Tenten, köpeği Milu’yla birlikte çıktığı her macerada tehlikeli ama kahramanca işlere imza atar. Tenten zeki, cesur, dürüst ve Katolik bir gençtir. Tüm bu olumlu kişilik özelliklerine karşı ırkçılığa varan önyargılara sahiptir. Dünyanın her yerine, hatta Ay’a bile gider. Düştüğü tehlikeli durumlardan zekâsı ve şansıyla kurtulur.
Tenten’in ilk macerası, 1922’de kurulan Rusya’ya gitmektir. İkinci macerası ise Kongo’da geçer ve tüm maceraları arasında şühpehiz özel bir yeri vardır.
Tenten Kongo’da
“Tenten Kongo’da”ya dair notlarımı günışığına çıkarmama yol açan gelişme; yakınlarda bir kitapçı vitrininde gözüme ilişen Tenten Seti oldu. Alfa Yayınları Sema Kutay çevirisiyle tüm maceraları sekiz cilt (2022) halinde özenli bir baskıyla yeniden okurla buluşturuluyor. Sema Kutay, Tenten’in dördüncü çevirmeni. “Tenten Kongo’da”nın ilk çevirisi 1989 tarihli ve Milliyet gazetesinin hafta sonu eki. İkinci çeviri YKY yayını, 1997 tarihli ve Barış Kılıçbay çevirisi. Üçüncü çeviri Mandolin yayını, 2004 tarihli ve Elâ Gültekin çevirisi.
Tenten Kongo’da kitabını anlamak için kronolojik saptamalarla ilerlemek, anlaşılırlık açısından kolaylık sağlayabilir:
1885, Belçika Kralı II. Leopold (1935-1909) Kongo’yu şahsi mülkü yapar.
1908, II. Leopold Kongo’yu Belçika Devleti’ne devreder.
1930, “Tenten Kongo’da, 05 Mayıs 1930-11 Haziran 1931 arası “Le Petit Vingtième” gazetesinin çocuk ekinde yayımlanır.
1931’de siyah-beyaz albüm olarak basılır, 1946’da yeniden çizilir, 1975’te içeriğinde değişiklikler yapılır.
1960’da Kongo, Patrice Lumumba (1925-1961) liderliğinde bağımsızlığını ilan eder.
Peki, “Tenten Kongo’da”nın çocuklara/okura yönelik zihinsel arka planı ne?
Önyargılar, ırkçılık, hayvan düşmanlığı
Macerayı özetleyelim: Tenten ile köpeği Milu, Anvers’den Belçika Kongosu’na giden bir gemidedir. Milu birkaç kaza geçirir, fakat sonunda güvenle Kongo’ya varırlar. Burada bir araba kiralayan ve Koko adlı bir çocukla tanışan Tenten, Kongo’da yalnız olmadıklarını fark eder. Bir hırsız arabasını çalar, Tenten ava çıkar. Tenten’in hayvanlara kötü davrandığı birkaç sahneden sonra, yerli kasabasına ulaşırlar. Kendilerini takip eden üçkâğıtçı pes etmemiştir ve kasabanın sihirbaz hekimiyle birlikte birkaç kez Tenten’i öldürmeye çalışırsa da başarılı olamaz. Son denemesinde üçkâğıtçı, Tenten’i timsah dolu bir nehre atmaya çalışır fakat Tenten Belçikalı bir misyoner tarafından kurtarılır. Tenten ile Milu misyona giderler fakat burada da üçkâğıtçı peşlerindedir. Bu kez üçkâğıtçının hatası, kendi hayatına mal olur. Tenten, üçkâğıtçıya kendisini yok etmesini bildiren mektubu bulur. Mektup A.C. tarafından imzalanmıştır, bu Kongo’daki elmas ticaretinin patronu Al Capone’dir. Tenten, elmas kaçakçılığı operasyonunu çözer ve çeteyi yakalatır. Artık Tenten için Afrika’nın vahşi doğasını keşfetme vaktidir. Fakat, Tenten ile Milu bir Afrika Bufalosu sürüsü tarafından kovalanmaya başlar. Tam yakalanmak üzereyken bir uçak gelir ve Tenten ile Milou’yu kurtarır. Bir sonraki maceraları onları beklemektedir.
“Tenten Kongo’da,” önyargılar eşliğinde ırkçılık yapmaktan ve hayvanlara uygulanan şiddet sahnelerinden dolayı serinin en çok tartışılan macerasıdır. Zira, Afrika insanının “aptal ve evrim geçirmemiş” olarak tasvir eder. “Tenten Kongo’da” birçok kez çeşitli ülkelerde (Fransa, İngiltere, İsveç, Belçika…) mahkemelik olur, toplatılır, yeniden yeniden revize edilir, kitabevi raflarından kısa süreli de olsa kaldırılır. Vatikan ise resmî gazetesi üzerinden Katolik Tenten’i savunmak adına seferber olur.
Ve Hergé, yıllar sonra “gençlik günahım” diyerek özür diler.
1930’lar Kongo’su bir Belçika sömürgesiydi. Belçikalılar Kongolulara karşı ciddi bir ırkçı tutum sergiliyordu. Kongo’daki Belçikalılar, ülkenin hiçbir kaynağını yerli halkla paylaşmadıkları gibi, sosyal yaşamda onlara pek çok yasaklar getirmişlerdi. Beyazlarla siyahlar arasında renk üzerinden kurulmuş hiyerarşide, beyazlar kesin bir şekilde “efendi”, siyahlar “ikinci sınıf insan”dı. Kongo’nun kurucu lideri Patrice Lumumba, “Ekonomik bağımsızlığı hedefleyen başarılı bir ulusal ekonomi yaratmak”3 iddiasıyla hesap sorunca Belçikalı güçler tarafından öldürülmek bir yana 1961’de ortadan kaldırıldı.
Tenten: Beyaz erkeğin üstünlüğü
Tenten, yaklaşık yüzyıldır çocukların hayal gücünü tetiklerken imajı ve mesajı çok önemlidir. O, başlı başına bir mittir artık. Genelde çizgi roman karakterleri gibi ne geçmişte ne de gelecektedir. Tenten, çizildiği dönemin ruhunu taşır.
Birinci Dünya Savaşı ertesinde oluşan travmanın etkisinde maskülen/erkeksi kimliğin yeniden yapılandırılması ve sanayi toplumuna monte edilerek kapitalist ekonominin önünün açılabilmesi için “beyaz erkeğin üstünlüğü” söyleminden hareketle tasarlanmış bir kahramandır. Batının “ebedî gençlik” simgesidir. Kendi kimliğini ve saflığını kaybetmeden kötülerin karşısına çıkan ve mücadele eden, kendinizi kolaylıkla özdeşleştirebileceğiniz bir “süper çocuk” olarak karşımızdadır, hâlâ!
Kitabın son sayfası Tenten’in şahsında Avrupa insanına bir güzellemedir. İki Kongolu aralarında konuşur: “Avrupa’da bütün küçük Beyazlar Tenten gibi olmak…” Macera, Kongo (ve Afrika) hakkında değil 1930’ların Katolik Belçika’sı gözüyle “öteki”ni konumlandırmak üzerinedir.
Altmış bir yıl sonra 2021’de Belçika, ölümünden sorumlu olduğunu kabul ettiği Lumumba’dan geriye kalan tek “diş”i Kongolulara iade ederken; ırkçı bakış, maceranın günümüzde basılan son hâlinde bile varlığını hissettiriyor ve Belçika uygar bir ülke olarak biliniyor. (!)
Belçika denince akla çikolata, dantel, bira, waffle, patates gelse de ülke tam bir kültür ihracatçısı, çizgi film krallığı; Tenten’den başka Şirinler, Asteriks, Red Kit, Thorgal, Blueberry, Blake ve Mortimer Belçikalılar. Başkent Brüksel, Laeken ve Auderghem mahallelerindeki “Çizgi Roman Yolu” ile çizgi roman severleri büyülüyor, çizgi roman festivaline ve müzesine de ev sahipliği yapıyor. Belçika’nın sömürgeci geçmişinden kimsecikler de söz etmiyor.
Berger’in gör dediği
John Berger (1926-2017), “Görme Biçimleri”nin kapağında dikkat çeker: “Görme konuşmadan önce gelmiştir. Çocuk konuşmaya başlamadan önce bakıp tanımayı öğrenir. Ne var ki başka bir anlamda da görme, sözcüklerden önce gelmiştir. Bizi çevreleyen dünyada kendi yerimizi görerek buluruz. Bu dünyayı sözcüklerle anlatırız ama sözcükler dünyayla çevrelenmiş olmamızı hiçbir zaman değiştiremez. Her akşam güneşin batışını görürüz. Dünyanın güneşe arkasını dönmekte olduğunu biliriz. Ne var ki bu bilgi, bu açıklama gördüklerimize uymaz hiçbir zaman.”1
John Berger haklıdır: Çizgi roman, sadece çizgi roman değildir. Belçika Milli Takımı’nın 2024 Avrupa Futbol Şampiyonası formasının (mavi tişört-kahverengi şort) esin kaynağının Tenten olmasının bir tesadüf olmadığı gibi…
- Berger, John (2012), Görme Biçimleri (Çev. Yurdanur Salman), İstanbul: Metis Yayını.
- Boumama, Said (2016), Afrika Devriminin Figürleri (Çev.Şule Ünsaldı), Ankara: NoteBene Yayını, s.169.
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 1 Temmuz 2024’te yayımlanmıştır.
[1] McCarthy, Tom (2016), Tenten ve Edebiyatın Gizemi (Çev.Cihat Taşçıoğlu), İstanbul: Notos Kitap, s.15.
