Bugünlerde giderek artan bir biçimde “mobbing” kelimesini duyuyoruz. Yöneticilerin yapıcı eleştirilerini de bu tanımlamaya sokanlara rastladığımız gibi, çalışma arkadaşları tarafından sürekli dışlanan ve küçümsenenlerin aslında neye maruz kaldıklarını fark etmediklerini de görüyoruz.

Bir duruma mobbing diyebilmenin koşullarını tanımında görmek mümkün. Zira işyerinde mobbing, bir veya birden fazla kişi tarafından bir çalışanı sistematik olarak baskı altına almak, dışlamak, küçük düşürmek veya yıldırmak amacıyla yapılan olumsuz davranışları içerir. Genellikle uzun vadeli ve tekrar eden bir süreçtir.

Mobbing psikolojik bir şiddettir

Bireyin özgüvenini ve özsaygısını azaltacak, psikolojik sağlığını bozacak söylemlerde ve davranışlarda bulunmaya psikolojik veya duygusal şiddet denir. İşyerinde mobbing de psikolojik şiddettir ve bazı yaygın biçimleri vardır.

Dışlama ve yalnız bırakma: Çalışanın fikirlerinin sürekli göz ardı edilmesi, toplantılara çağrılmaması veya sonradan haberdar edilmesi, iş arkadaşlarının onunla konuşmaktan kaçınması, selam vermemesi, çalışanın sosyal etkinliklere davet edilmemesi gibi davranışlar dışlama ve yalnız bırakmaya örnek teşkil eden mobbing şekilleridir.

Aşırı ve adaletsiz eleştirilerde bulunma: Çalışanın sürekli ve haksız yere eleştirilmesi, yaptığı çalışmalarının küçümsenmesi ve başarısız gibi gösterilmesi, başkalarının hataları o çalışana yüklenmesi gibi davranışlar buna örnektir.

Görev ve yetkileriyle oynama: Bir çalışanın iş yükünün kasıtlı olarak artırılması veya azaltılması, anlamsız görevler verilerek pasif hale getirilmesi, uzmanlık alanına uygun olmayan, küçük düşürücü veya imkânsız görevler verilmesi, yetkilerinin elinden alınarak etkisizleştirilmesi mobbing davranışı olarak nitelendirilebilir.

İtibar zedeleyici davranışlar: Çalışan hakkında dedikodu yaymak, özel hayatına dair asılsız söylentiler çıkarmak, çalışanı aşağılamak, alay etmek, küçük düşürücü lakaplar takmak, çalışanın yetkinliğini sorgulayan imalar yapmak psikolojik şiddet içeren mobbing davranışlarıdır.

Psikolojik olarak baskı yapma ve gözdağı verme: Çalışanı işten çıkarma tehditleriyle sürekli baskı altında hissettirmek, çalışanın ofiste kasıtlı olarak görmezden gelinmesi veya çalışana yönelik pasif agresif davranışların sergilenmesi, çalışma ortamının kasıtlı olarak huzursuz hale getirilmesi psikolojik şiddettir.

Eğer bir çalışan işyerinde sürekli veya tekrarlayan biçimlerde bu tarz davranışlara maruz kalıyorsa mobbinge uğradığını söyleyebiliriz. Şiddetin her türlüsü kişinin ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Psikolojik bir şiddet türü olan mobbingin de kişinin ruh sağlığını birçok açıdan olumsuz etkileyeceğini söylemek mümkündür.

Mobbingin ruh sağlığı üzerindeki etkileri

Mobbingin kişinin ruh sağlığı üzerindeki etkileri birçok faktöre bağlı olarak farklılık gösterebilir. Bu faktörler arasında maruziyetin şiddeti ve süresi, kişinin başa çıkma stratejileri, işyerinde kişinin aldığı sosyal destek, kişide herhangi bir ruhsal hastalığın varlığı gibi birçok değişken sayılabilir. Ancak bir psikolojik şiddet türü olduğu için genellikle kişinin ruh sağlığı üzerinde olumsuz bir etkisi olacağını söylemek mümkündür. Bu olumsuz etkileri birkaç alt başlıkta inceleyebiliriz.

Duygusal alandaki etkiler: Mobbing etkisiyle kişi sürekli bir tehdit algısı yaşayabilir. Bu nedenle işyerinde kendini gergin, huzursuz ve tetikte hissedebilir. Kendini değersiz hissetme, karamsarlık, zevk alamama gibi depresif belirtiler ortaya çıkabilir. Özgüven sorunları yaşayarak kendini yetersiz hissedebilir ve profesyonel yetkinliğini sorgular hale gelebilir. Yaşanan haksızlıklar karşısında tahammülsüzlük ve öfke patlamaları yaşayabilir. Bazen de içe kapanıp çalışma arkadaşlarıyla iletişimi kesebilir. Mobbinge uğrayan kişi zamanla kendinden şüpheye düşerek olan bitenle ilgili suçlamaya başlayabilir ve kendini aşırı ve gereksiz yere eleştirmeye başlayabilir.

Bilişsel alandaki etkiler: Sürekli stres altında olmak, bilişsel işlevleri olumsuz etkileyerek unutkanlık, odaklanma güçlüğü yaratabilir. Bu durum özgüven azalması ile birleşerek kişinin basit kararları bile almakta zorlanmasına neden olabilir. Kişinin kendisi, diğerleri ve gelecek hakkında olumsuz düşünceleri ortaya çıkabilir. “Ben bu işi yapmak için yeterli bilgiye ve beceriye sahip değilim” veya “Bu şekilde çalışıyor olmamın bana bir katkısı yok, geleceğim hiç parlak değil” gibi düşünebilir.

Fizyolojik ve fiziksel alandaki etkiler: Uykusuzluk, kabuslar veya sık uyanma gibi sorunlar yaşanabilir. Baş ağrıları, kas ağrıları ve mide-bağırsak sorunları gibi bedensel belirtiler ortaya çıkabilir. Kronik bir yorgunluk, fiziksel olarak bitkinlik ve tükenmişlik hissedebilir.

Davranışlar açısından etkileri: Kişi bu olumsuz duygular ve düşünceler nedeniyle bir süre sonra işyerine gitmek istememe, gitse bile kendini zorlayacak işlerden kaçınma gibi davranışlar içine girebilir. İş arkadaşlarıyla iletişimini azaltabilir veya tamamen koparabilir.

Tüm bu olumsuz etkilerin kişinin işi yapma motivasyonunu ve işyerindeki performansını azaltacağı kuşkusuzdur. Performanstaki bu düşüş çalışanın yaptığı işten memnun olmayan üstlerinin veya iş arkadaşlarının kişi üzerinde daha fazla mobbing uygulamasına neden olarak durumu bir kısır döngü haline getirebilir. Bu durum nihayetinde kişinin işten ayrılmasına veya işten atılmasına kadar gidebilir.

Mobbing karşısında ruh sağlığını korumak için öneriler

Mobbingin ruh sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak ve hatta mobbing karşısında kendi ruh sağlığını korumak mümkündür. Bu açıdan alınabilecek tedbirleri şöyle sıralamak mümkün:

Yaşadığınız durumu netleştirin: Mobbing uygulayan kişiler asla mobbing uyguladıklarını kabul etmezler. Bu durum mobbinge maruz kalan kişinin “Acaba ben mi abartıyorum” diye düşünerek kendinden şüpheye düşmesine neden olur. Bu konuda kendi algılarınızı sorgulamak yerine bir bilim insanı nötrlüğünde somut olayları ve tekrar eden davranışları gözlemleyin. Yukarıda tanımı yaptığım mobbing çerçevesi içine giren davranışlar var mı? Bu davranışlar hakkında bir günlük tutmak hem zihinsel olarak daha netleşmenize yardımcı olur, hem de ileride olası hukuki adınlar için delil olabilir. Günlüğünüze olayın tarihi, saati, mobbing davranışını kimin yaptığı ve ne yaptığı gibi bilgileri yazabilirsiniz. İşyerinde güvenilir bulduğunuz biri varsa ve tarafsız bir bakış açısı olduğunu düşünüyorsanız ikinci bir görüş almak için yaşadıklarınızı onunla paylaşabilirsiniz. Bu paylaşımı yaparken paylaşımınızı “dedikodu” seviyesinde değil sadece ne yaşadığınızı anlatıp bu yaşadıklarınız hakkında onun ne düşündüğünü soracak düzeyde tutun.

Ruhsal dayanıklılığınızı arttırın: Ruhsal dayanıklılık zor koşullar altında bile ayakta kalabilmek, kırılmamak için gerekli zihinsel ve davranışsal esnekliği gösterebilmek ve düştüğünde bile yerden bir parça toprak alıp yoluna devam edebilmek demektir. Ruhsal dayanıklılığı arttırmak için sunduğum önerileri Fikir Turu için yazdığım “Öldürmeyen Güçlendirir: Ruhsal dayanıklılık Nedir ve Nasıl Güçlendirilir” başlıklı yazımda bulabilirsiniz. Mobbinge uğramayı ruhsal dayanıklılığınızı arttırmak için bir fırsat gibi düşünelim. Bu süreçte duygularınız gözlemleyin. Öfke, üzüntü, değersizlik, yetersizlik mobbinge uğrayan kişilerin sıklıkla yaşadığı duygulardır. Bu duyguların yaşadığınız bu deneyim nedeniyle ortaya çıktığını fakat bu deneyime özgü duygular olduğunu idrak edin. Sizin profesyonel yetkinliğiniz tek bir işyerindeki insanların davranışlarıyla tanımlanamaz. Kendinize şunu hatırlatın: mobbing yapan insanların bunu yapma nedenleri sizin yetersizliğiniz değil. Kendi içsel çatışmaları veya somut çıkarları için böyle yapıyorlar. Bunun sizin yetersiz veya değersiz biri olmanızla bir ilgisi yok. Olumsuz duygularınızı daha iyi yönetmek için nefes egzersizleri, farkındalık egzersizleri, meditasyon gibi gevşeme egzersizleri uygulayabilirsiniz. Size genel anlamda iyi hissettirecek keyif veren hobilerinize yönelebilir, depresyona iyi geldiği bilimsel kanıtlarla da desteklenmiş olan fiziksel aktiviteyi arttırabilirsiniz.

Sınırlarınızı koruyun: Sınırlarımız kendimizi güvende ve rahat hissettiğimiz alanlardır. İşyerinde mobbinge uğrayan bir kişinin çoğunlukla birçok sınırı da ihlal edilmektedir. Bunların başında zaman sınırı gelir. Eğer işyerindeki bir kişi sürekli sizden sizin görev tanımınızda olmayan işler yapmanızı istiyor, zamanınızı nasıl kullanacağınıza dair size karışıyor, hakkınızı olan tatillerde bile çalışmanız konusunda talepte bulunuyorsa zaman sınırlarınızı ihlal ediyor demektir. Yaptığınız işin karşılığı olan maaşı almıyor olmak da maddi sınırlarınızın ihlaline dair bir örnektir. Bu tarz sınır ihlalleri karşısında duygusal tepkiler vermek yerine net ve kararlı bir duruş sergileyin. Karşıdaki kişinin hangi davranışının sizi ne açıdan olumsuz etkilediğini ben dili cümleleriyle ifade edin. “Hayır” demek istediğiniz işlere uygun şekilde “hayır” deyin. Bunu nasıl yapacağınıza dair daha ayrıntılı önerilerimi Fikir Turu için yazdığım “Kişisel Sınırlarımız: Nerede Başlayıp Nerede Bitiyoruz” başlık yazımda okuyabilirsiniz.

Kendinizi yasal olarak koruyun ve profesyonel destek alın: İşyerinizdeki insan kaynakları birimine veya yönetime durumu bildirin. Eğer mümkünse yaşadıklarınıza tanıklık eden iş arkadaşlarınızla görüşün. Eğer işyerinizde böyle bir imkân varsa iş yeri psikoloğu veya danışmanıyla görüşün. İhtiyaç duyuyorsanız bir ruh sağlığı profesyonelinden destek alın. Yasal haklarınız konusunda bilgi toplayın, gerekliyse bir avukatla görüşün. Tüm bu profesyonel destekler kendiniz daha güçlü hissetmenize ve mobbingi uygulayan kişilerin karşısına da daha güçlü çıkmanıza yardımcı olacaktır.

Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.

Bu yazı ilk kez 27 Mart 2025’te yayımlanmıştır.