Nikotin, dünyada en yaygın kullanılan ve en çok tartışılan psikoaktif maddelerden biridir. Nikotin, genellikle sigaranın sağlık riskleriyle ilişkilendirilse de, nikotin tek başına ele alındığında karmaşık bir tablo çizmektedir. Bağımlılık yapıcı özelliği ile uzun zamandır bilinen bu bileşik, odaklanmayı keskinleştirme, hafızayı geliştirme ve zihinsel performansı artırma özellikleriyle de tanınıyor. Elektronik sigara ve nikotin alternatifleri yaygınlaşırken, araştırmacılar sadece potansiyel faydalarını değil, özellikle gelişmekte olan beyinler için oluşturduğu riskleri de inceliyorlar.
The Economist web sitesinde yayınlanan makale, nikotinin beynimiz üzerinde gerçekte hangi etkilere sahip olduğu ele alıyor ve nikotinin uyarıcı etkilerini tehlikeleriyle karşılaştırıyor.
Yazının öne çıkan kısımlarını paylaşıyoruz:
“Bazı hesaplamalara göre, nikotin kokain kadar bağımlılık yapıcıdır. Nikotin, birçok insanı sigara nedeniyle yavaş yavaş ölüme sürüklüyor. Ancak, giderek daha fazla insan nikotini sigara olmaksızın tek başına tüketiyor. Nikotin içeren elektronik sigaralar ve ağızda kullanılan nikotin torbaları büyük popülerlik kazandı. Küresel elektronik sigara pazarının 2022’de 22,5 milyar dolardan 2028’de 47,5 milyar dolara çıkması bekleniyor. Peki nikotin sadece insanların bağımlısı olduğu bir bileşik mi, yoksa bir tür fayda da sağlıyor mu?
Nikotin, sinirlilik ve kaygı…
Nikotin, tütün dumanındaki diğer maddelerden çok daha az zararlıdır. Nikotinin kansere neden olduğu hiç tespit edilmemiştir. Ayrıca, amfizem gibi diğer sigara içicilerinin hastalıklarına da neden olmaz. Ancak nikotin, elbette sigara içenlerin sigara içme nedenleriyle güçlü bir bağlantıya sahiptir. Sinirlilik ve kaygı gibi nikotin kaynaklı yoksunluk belirtilerinden kaçınmanın ötesinde, birçok kişi “odaklanmak” için sigara içtiğini söylüyor. Bu durum, bilim insanlarını nikotinin insanların düşünme yeteneğini doğrudan etkileyip etkilemediğini araştırmaya yöneltti.
2010 yılında, Amerika Ulusal Sağlık Enstitüsü’ndeki araştırmacılar, nikotinin bilişsel etkileri üzerine yapılan 41 çalışmanın sonuçlarını bir araya getirdi. Katılımcılara ya plasebo ya da nikotin verildi (ancak birkaçı saf nikotin değil tütün kullandı). Nikotinin dikkat ve hafıza üzerinde “önemli olumlu etkileri” olduğunu buldular.
Bu zihinsel keskinleşme, nikotinin bir uyarıcı olması nedeniyle ortaya çıkar. Nikotin, nöronları dopamin, glutamat, noradrenalin ve serotonin gibi nörotransmiter adı verilen beyin kimyasallarını salgılamaya teşvik eder. Bu kimyasallar uyanıklığı, öğrenmeyi, hafızayı ve motor kontrolünü destekler. Beyin taraması çalışmaları da nikotinin uyarıcı özelliklerinin, prefrontal korteks ve talamus gibi bilişle ilişkili beyin bölgelerine kan akışını artırdığını göstermektedir.
Nikotin hafızayı iyileştiriyor mu?
Faydalarına dair bu kadar ikna edici kanıtlar varken, nikotin veya benzer bileşiklerin terapötik olarak bile yararlı olabileceğini düşünmek cazip geliyor. 2017 yılında Nature Medicine dergisinde yayımlanan bir çalışma, nikotinin insanlarda şizofreni ile bağlantılı bir gen varyantına sahip farelerde zihinsel bozuklukları nasıl tersine çevirdiğini anlatarak yeni tedavilerin kapısını açtı. 2023 yılında yayınlanan bir derleme de nikotinin Alzheimer ve Parkinson hastalarında hem kısa hem de uzun süreli hafızayı iyileştirdiğini ortaya koymuştur.
Ancak beyin kimyası üzerindeki bu etki, endişe verici bir yönü de barındırıyor. Gelişim sürecinin kritik dönemlerinde, yani anne karnında veya ergenlik döneminde düzenli maruz kalma, beyni olumsuz yönde yeniden yapılandırabilir. Bu konuları insanlarda titizlikle test etmek etik olmayacağından, bilim insanları bulgular doğrudan aktarılamasa bile hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalardan bilgi edinmeye çalışıyorlar.
His kaybına yol açıyor mu?
Fareler üzerinde yapılan bir araştırmada, araştırmacılar, yetişkinlik döneminde değil, ergenlik döneminde nikotine maruz kalmanın, hayvanların daha sonraki yaşamlarında daha dürtüsel davranmalarına ve görsel uyaranlara dikkatlerini verememelerine neden olduğunu tespit ettiler. Bir başka araştırmada ise, nikotine maruz kalan ergen farelerin daha sonra anksiyete ve depresyon benzeri davranışlar sergiledikleri ortaya çıktı. Anne karnında nikotine maruz kalan farelerde de benzer sonuçlar elde edildi.
Nikotin gerçekten bağımlılık yapıcıdır. Özellikle Nucleus accumbens (çekirdek akumbens) adı verilen beyin bölgesinde uyardığı dopamin, hoş bir his yaratarak beynin ödül ağını harekete geçirir ve bu his kaybolduğunda nikotini tekrar alma dürtüsü ortaya çıkar.
Psikoaktif uyarıcılar arasında bu durum eşsiz değil. Örneğin alkol ve kafein de gelişmekte olan bir beyne zarar verebilir, ancak yetişkinlere bazı faydalar sağlayabilir. Nikotinin zihinsel gücü artırıcı etkisi de benzer şekilde bağlam içinde değerlendirilmelidir. Olumsuz yönleri arasında bağımlılık da göz ardı edilemeyecek bir faktördür.”
Bu yazı ilk kez 26 Eylül 2025’te yayımlanmıştır.
