Çalışma hayatında pek çok kişinin karşılaştığı bir durum olan iş yeri zorbalığı, kişinin sadece işini iyi yapmasını değil, ruhsal ve fiziksel sağlığını da olumsuz etkileyebiliyor. İş yeri zorbalığı konusunda uzman terapist Pat Ferris, Psyche internet sitesinde yayımlanan yazısında hangi tür davranışların zorbalık olarak değerlendirilebileceğini ve bu duruma son vermenin yollarını sıralıyor.
Yazının bazı bölümlerini aktarıyoruz:
“(…) İş yerinde zorbalık dünya çapında yaygın ve zarar verici bir olgu olarak kabul ediliyor. Yaygınlığı üzerine yakın zamanda yapılan bir inceleme, insanların yaklaşık yüzde 20’sinin kariyerleri boyunca bu durumu yaşadığını gösteriyor. (…)
Peki iş yerinde zorbalık ne anlama geliyor?
İnsanlar bazen istemeden incitici olabilirler. Ara sıra duyarsızlık sıkıntı yaratabilir ama bu zorbalık değildir. Çatışma da zorbalıkla aynı şey değildir: Genelde, iş yerinde çatışma olduğunda, hem siz hem de diğer taraf bir miktar güce sahiptir ve fikirler üzerinde anlaşamazsınız, kişisel saldırı da söz konusu değildir.
Ancak bir kişi güçsüzleştiğinde ve kişisel saldırılara maruz kaldığında, bu dinamiğin zorbalık olarak tanımlanması daha doğru olur. Zorba, sizin üzerinizde resmî bir güce sahip olabilir (örneğin amiriniz); davranışları sizi, onlarla nasıl yüzleşeceğinizi doğru düzgün düşünemeyecek kadar tehdit edebilir ya da birden fazla kişi size saldırabilir.
İş yerinde zorbalığa ilişkin tanımlar bölgelere ve bağlamlara göre farklılık gösterse de, birtakım ortak faktörleri barındırır:
– Bir kişi veya grup tarafından gerçekleştirilen istenmeyen davranış: Örneğin, iş yerinde kullanılan takma adlar bazen hoş karşılanırken bazen de karşılanmaz ve aşağılayıcı olur. İkinci durumda zorbalık söz konusudur. Dedikodu, ister ofis sohbetlerinde ister e-posta ya da başka yollarla olsun, bir tür zorbalık olabilir. (…)
– Yetkinin kötüye kullanılması: Örneğin bir amir, bir kişiyi nedenini söylemeden, geri bildirim veya destek vermeden göz hapsine alır veya herhangi bir sebep olmaksızın işten el çektirir. (…)
– Tekrar eden davranış: (…) Saldırgan veya aşağılayıcı davranışlar tekrarlandığında, buna zorbalık denilebilir.
– Davranışın makul olmaması: Bir amirin geri bildirim vermesi, görevlendirme yapması, işe ve toplantılara erişimi kısıtlaması (mesleki gereklilik durumunda), yüksek standartlara sahip olması, haklı nedenlerle disiplin uygulaması, bütçe kısıtlamalarına gitmesi ve hata yapması makuldür. İnsanların birbiriyle çelişen görüşler ifade etmesi (kişisel bir saldırı olmadığı sürece) veya birbirlerinden hoşlanmamaları (profesyonel kaldıkları sürece) ya da birisinin kötü bir gün geçiriyor olması zorbalık olarak değerlendirilemez.
– Kasıtlı davranış: Birinin niyetinin kanıtlanması kolay olmayabilir, ancak makul bir kişi neyin uygunsuz davranış teşkil ettiğini bilmelidir.
– Birinin zarar görmesi: Zarar, endişeli hissetmeniz, odaklanamamanız veya gücenmeniz ya da utanmanız nedeniyle psikolojik olabilir. Aynı zamanda uykusuzluk, sinirlilik veya aşırı tetikte olma hali olarak da ortaya çıkabilir ve zorbalığın etkisi sonuçta fiziksel sağlığın bozulmasına yol açabilir. Davranışın iş yerinde zorbalık teşkil edip etmediğini anlamanın kritik bir yönü, hedefin bunu nasıl deneyimlediğidir. (…)”
Yazar, iş yerinde zorbalığın sıklıkla temel psikolojik ihtiyaçları ihlal ettiğini belirtiyor: “Size değer veren bir grubun parçası olma ihtiyacı, grubunuz içinde özgüven geliştirme ihtiyacı, hayatınız üzerinde kontrol sahibi olma ihtiyacı ve keyif alma ve sıkıntıdan kaçınma ihtiyacı. Bu ihtiyaçlar karşılanmadığında stres artar ve zamanla ruhsal ve fiziksel iyilik haliniz üzerinde ciddi etkiler yaratabilir.
Bunu önlemek için hem yaşadıklarınızın zararlı olduğunun farkına varmanız hem de davranışlara yönelik harekete geçip yardım almanız önemlidir. Kuruluşlar, zorbalığın hem çalışanlar hem de kârlılık üzerindeki etkisinin giderek daha fazla farkına varıyor. Birçok kuruluş gizli bildirim hatları, resmî olmayan müdahaleler veya resmî soruşturmalar gibi faydalı yollar sunuyor. Zorbalığa karşı elinizden gelenin en iyisini yapmak bile size yeniden güç duygusu kazandırmaya yardımcı olabilir. Yazının devamında gerçekleştirebileceğiniz bazı eylemlere yer vereceğiz.
Zorbalık davranışını tanımlayın ve belgeleyin
Birinin davranışının zorbalık olarak kabul edilip edilemeyeceğini belirlemek ilk adımınızdır. İş yerindeki zorbalık deneyimlerini tanımlamak bazen zor olabilir ve saldırgan şeyler söylediklerinde veya yaptıklarında insanlara yönelik şüphe duyma eğiliminde olabilirsiniz. Ayrıca bir süre devam edene kadar davranışın sizin üzerinizde yarattığı etkinin farkına varamayabilirsiniz.
Bu nedenle, ne deneyimlediğinizi ve bu davranışa ne sıklıkta maruz kaldığınızı düşünerek başlayın. Bu davranışın sizi nasıl etkilediğini düşünün. Daha sonra bazı deneyimlerinizi yazılı olarak anlatın. (…) Yukarıda bahsedilen zorbalık özelliklerini düşünün. Davranış istenmeyen bir davranış mı? Tekrarlanıyor mu? Bu durum sizde duygusal sıkıntıya veya başka türde zararlara neden oluyor mu? Bir veya daha fazla kişinin yetkisini kötüye kullanması mı söz konusu? Size mantıksız mı geliyor? Bu sorulara cevabınız ‘evet’ ise muhtemelen iş yerinde zorbalığa maruz kalıyorsunuz demektir.
Zorbalığa uğradığınızdan şüpheleniyorsanız, bu davranışların kaydını tutmanızı tavsiye ederim. Karşılaştığınız her örneği aşağıdakilere dikkat ederek özel olarak belgeleyin ve bu belgeyi evinizde muhafaza edin:
- Tarih,
- Olayın gerçekleştiği yer,
- Kimlerin dahil olduğu,
- Herhangi birinin buna tanık olup olmadığı ve ne söylediği ya da yaptığı,
- Sizin ne yaptığınız,
- Olayın üzerinizde yarattığı etki.
Size zorbalık yapan kişiye yaklaşmayı düşünün
Durumunuzu değerlendirirken, davranışı size zarar veren kişinin stres altında olup olmadığını ve belki de normalden daha az duygusal kontrolle hareket edip etmediğini düşünün. Durum böyleyse ve artık daha sakin ve daha kontrollü görünüyorlarsa, o zaman yaşadıklarınız ve bunların sizi nasıl etkilediği hakkında net ve doğrudan bir konuşma, o kişinin eylemleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmasını sağlayabilir. Bununla birlikte, eğer kişi saldırgan veya aşağılayıcı davranışlarında ısrarcıysa, en iyi stratejiniz dikkat çekmemek ve (mümkün olduğunca) kaçınmak olabilir. Zorbayla davranışları hakkında doğrudan konuşmaktan kaçınmak için başka haklı nedenleriniz de olabilir (güvenliğinizle ilgili endişeler). (…)
Bir kişi davranışının sizi olumsuz etkilediğini anladığında, genellikle özür diler, açıklama ister ve davranışları üzerinde çalışmayı taahhüt eder. Ayrıca savunmacı da olabilirler ve sizi incitmek istemediklerini söyleyebilirler. Savunmacı bir ifadeye şu şekilde yanıt verebilirsiniz: ‘Davranışınızın incitici olduğunun farkında olmayabilirsiniz, ancak bu konuşmanın, bunu ileriye dönük olarak yönetebileceğinizin farkına varmanızı sağlayacağına inanıyorum.’ Kişinin tepkisi hakkında ne hissettiğinizi kontrol edin. Samimi geliyor mu? Karşınızdaki kişi sizinle göz teması kurdu mu, empati ve anlayış gösterdi mi ya da pişmanlığını ifade etti mi? ‘Sadece eğleniyordum’, ‘Fazla hassas davranıyorsun’ gibi yanıtlar alıyorsanız, dikkate alınmıyorsanız ya da bu konuyu tekrar gündeme getirirseniz aleyhinize sonuçlanacağı tehdidinde bulunulursa, o zaman yapacağınız en iyi hareket muhtemelen kuruluşunuzdaki başka birinden yardım istemek olacaktır.
Deneyimizi “dikkatlice” başkalarıyla paylaşın
Kuruluşunuzun iş yerinde zorbalığa ilişkin belirlenmiş bir politikası varsa, destek için kime başvuracağını belirtmelidir. Bir insan kaynakları danışmanı (varsa) bundan sonra ne yapacağınız konusunda size koçluk yapabilir. Eğer kendinizi rahat hissediyorsanız, davranışı üst düzey bir yöneticiye de bildirebilirsiniz. (…)
Dikkatli olunması gereken bir nokta: İş yerinde zorbalığa maruz kalan birçok kişi, deneyimlerini doğrulamak için ve bazen de bir intikam biçimi olarak bunu olaya dahil olmayan iş arkadaşlarıyla paylaşmak ister. Deneyimlerinizi kiminle paylaştığınıza dikkat edin. Eğer olayların dışında kalan biriyle konuşmayı seçerseniz, önce kendinize bunun size ne kazandıracağını sorun. (…)
Kuruluşunuzun müdahale edebileceği yolları keşfedin
Kurum politikaları genellikle zorbalık davranışıyla başa çıkmak için resmî ve resmî olmayan seçenekler sunar. Resmî olmayan seçenekler arasında, bir amirin zorbaya davranışları hakkında geri bildirimde bulunması, zorbaya yönelik bireysel koçluk veya grup eğitimi sayılabilir.
Kolaylaştırıcı eşliğinde yürütülecek bir tartışma, iş yerinde insanların birbirleriyle yapıcı bir şekilde konuşmasına yardımcı olan, nispeten resmî olmayan bir müdahaledir. İlk adım genellikle ilgili uzmanın sizinle ve size zorbalık yapan kişiyle konuşması ve her bir kişinin bakış açısını öğrenmesi olacaktır. Bunun ardından, birbirinizin bakış açısını anlamanıza yardımcı olacak, zorbaya davranışlarının etkisini gerçekten anlama fırsatı verecek ve ondan davranış değişikliği istemenize olanak tanıyacak bir tartışma yürütülür. İlişkinin iyileştirilebilmesi için sizden de bazı davranış değişiklikleri istenebilir. (…)
Arabuluculuk, kuruluşunuzun sunabileceği benzer bir müdahaledir. Arabulucunun rolü, kimin haklı ya da haksız olduğunu belirlemek değil, ilgili kişilerin birbirlerinin bakış açısını anlayarak bir çalışma ilişkisini yeniden kurmalarına yardımcı olmaktır. (…)
İdeal olarak, resmî bir soruşturma isteme seçeneğiniz de vardır. İş yerinde zorbalık politikası (varsa) böyle bir soruşturmanın nasıl talep edileceğini belirtmelidir. Genellikle süreç, insan kaynakları veya bir yönetici ile görüşme yoluyla başlatılır ve devam etmek istediğinizi belirten bir formun doldurulup imzalanmasıyla resmîleştirilir.” (…)
Kendinize iyi bakın
Yazar, iş yerinde zorbalığa maruz kalmanın ciddi ölçüde strese neden olarak ruhsal ve fiziksel sağlık sorunlarına yol açabileceğini vurguluyor: “Olumsuz etkisini azaltmaya yardımcı olacak yaşam tarzı seçimlerinizin farkında olun. Önemli hedeflerden biri, yeterince uyuduğunuzdan emin olmaktır; değilseniz, uyku rutininizi nasıl geliştirebileceğiniz konusunda doktorunuza danışın. Fiziksel aktivite de önemli bir stres azaltıcıdır. Köpeğinizi gezdirmek veya bahçe işleri yapmak gibi rutin aktivitelerden koşma, yüzme veya diğer sporlara kadar her şeyi içerebilir. Sessiz düşünme zamanı, nefes egzersizleri, meditasyon ve yoga da aynı derecede faydalıdır. Arkadaşlarınızdan ve ailenizden destek de alabilirsiniz. (…) Son olarak, bir danışman veya terapistle konuşmak, iş yerinde zorbalığa maruz kaldığınızda sağlığınızı korumanın önemli bir yolu olabilir. (…)
Zorbalık devam etse bile seçenekleriniz olduğunu unutmayın
İşten ayrılmak zorunda kalma ihtimali sıkıntılı olabilir. Çoğu insan bu kararı vermek istemez. Zorbalık devam ederse mutlaka istifa etmenizi önermiyorum. Bununla birlikte, iş yeriniz günlük yaşamınıza iyi bir şekilde devam edemeyecek kadar size zarar veriyorsa ve zorbalığa çözüm bulma girişimleri sorunu çözmüyorsa, başka seçenekleri araştırmanız gerekebilir.
Bazı durumlarda zorbalık devam eder ve zorbalığa hedef olan vazgeçemeyeceğini düşünür. Bir sonraki adım, zorbalık davranışıyla mümkün olan en iyi şekilde baş etmeye çalışmak olabilir. Bu, güçsüz olduğunuz anlamına gelmez, amaç bu durumdan kurtulana kadar idare etmektir. (…) Kendinize bunu neden yaptığınızı söyleyin: Ailenize destek olmak ya da başka nedenlerle. (…) Gönüllülük gibi iş dışında da anlam ve amaç arayın. Size daha uygun başka bir pozisyon veya iş yeri aramaya da devam edebilirsiniz. (…)”
Bu yazı ilk kez 31 Ocak 2024’te yayımlanmıştır.
