27 Mayıs 1960 tarihinde ordunun yönetime el koymasıyla Cumhuriyet tarihimizin ilk darbesi gerçekleşir. Demokrat Parti iktidarı son bulmuş ve iktidara Milli Birlik Komitesi geçer. Darbe sonrası darbenin nedenleri arasında ekonominin kötü gidişatına da yer veren Millî Birlik Komitesi,(1) iktidarda olduğu süre boyunca özellikle eski hükümetin bıraktığı borçları, Hazine’nin durumunu ve altın stokunun takviyesinin gerektiğini sık sık dile getirir. Bu ifadeler üzerine, “Sabık idarenin mali bünyede bırakmış olduğu derin boşlukların kapatılması ve Devlet Hazinesi’ndeki altın stokunun takviyesi” amacıyla başlatılan kampanyalardan ilkidir Alyans Kampanyası…(2)
Aslında Alyans Kampanyası’ndan önce farklı bir amaçla “Hürriyet Anıtı” kampanyası söz konusudur. Bu kampanyanın amacı darbe öncesinde yaşanan öğrenci olaylarında ölenler için bir anıt kurulmasıdır. Halk tarafından yoğun ilgi ile karşılanan kampanyaya nakit yardımların yanında alyanslar da bağışlanmıştır. (3) Hürriyet Anıtı Kampanyası’nın bitmesinden çok kısa süre sonra ise Alyans Kampanyası başlatılmıştır. Muhtemelen Hürriyet Anıtı Kampanyası deneyimi akıllara farklı bir amaçla başka bir bağış kampanyası başlatılması fikrini getirmiş ve bu durum Alyans Kampanyası’nın başlatılmasında etkili olmuştur.
Alyans ve ziynet eşyalarının bağışlanması
Alyans Kampanyası’nın ilk kim tarafından, ne zaman başlatıldığı tam olarak bilinmiyor. 1. Zırhlı Tugay mensupları ve eşlerinin alyans ve diğer ziynet eşyalarını kampanyaya bağışlaması bilinen ilk katılımdır. Bu bağışın gazetelerde ilk defa 9 Haziran 1960 tarihinde yer almasından sonra Alyans Kampanyası ülke gündeminde sık sık yer alan bir konu olur. Daha sonra bu kampanya tüm ordu mensupları ve halk arasında yoğun bir ilgi ile karşılanır. “Hazine’ye bağış, teberru, alyans bağışlama kampanyası” gibi birçok farklı ifadeyle de adlandırılan bu kampanya,(4) çıkış noktasının ve kampanyada en çok bağışlanan eşyanın “alyans” olmasından dolayı tarihimizde “Alyans Kampanyası” adıyla yer edinir.
Kampanyaya yabancı vatandaşlar da katılır
Alyans Kampanyası’na alyanslara ek olarak altın eşyalar, para ve ziynet eşyalar da bağışlanır. Bunların yanında dükkân, safkan at, boğa gibi birçok çeşitli bağış da yapılmıştır. Ayrıca kampanyaya yabancı vatandaşlar da katılır. Bağışların yanında İstanbul’daki Ermeni ve Ortodoks Patrikler de vatandaşların kampanyaya destek olmalarını isterler. (5)
Başlarda düzensiz olarak toplanan bağışlar sonrasında sadece Millî Emlak Müdürlükleri, kaymakamlıklar ve mal müdürlükleri tarafından makbuz karşılığı kabul edilir. (6)
Kampanyanın gidişatı hakkındaki bilgilere dönemin gazeteleri, “Vatandaşlar altın bağışı için yarışıyorlar.”, “Hazine’ye alyans yağmuru arttı.”, “Bağışlar çığ gibi büyüyor” şeklinde haber başlıkları ile yer verir. Gazeteler aynı zamanda bağış yapmak için gösterilen “Bir ay kuru ekmek yiyeceğim. Hazineye yardım edeceğim.” şeklindeki haber başlıkları ile büyük fedakârlık öykülerine de yer ayırır. (7)
O dönem Alyans Kampanyası hakkında gazetelerde olumsuz tavırlara hiç yer verilmez. Ancak Alyans Kampanyası gazetelerde tüm halk tarafından destek sağlamış gibi gösterilse de o dönem kampanyanın bir kesim tarafından eleştirildiği Meclis zabıtlarında yer alan ifadelerden anlaşılmaktadır. (8)
Hürriyet İstikrazı Tahvilleri
Vatandaşların alyanslarını bağışladıktan sonra tekrar alyans almaları altın fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. Akşam gazetesi de 11 Haziran 1960 tarihinde hem bu durumu önlemek hem de kampanyaya katılımı teşvik etmek için vatandaşlara bağışları karşılığında sembolik bir yüzük verilmesi şeklinde bir fikir beyan etmiştir. Bu fikir üzerine Maliye Bakanlığı tarafından üzerinde darbenin tarihi (27.05.1960) ile defne dalı olan ve nikelden yapılan yüzükler hazırlanmıştır. Yüzükler, 20 Temmuz 1960 tarihinde bağış yapanlara verilen makbuzlar karşılığında mal müdürlükleri ve defterdarlıklar tarafından dağıtılmaya başlanmıştır. (9)
Alyans Kampanyası’nın gündemden düşmesi ise Hürriyet İstikrazı Tahvillerinin tedavüle çıkarılması ile olmuştur. Millî Birlik Komitesi Başkanı ve Başbakan Orgeneral Cemal Gürsel, 16 Haziran 1960 tarihli tebliğinde ilk olarak Alyans Kampanyası için halka teşekkürlerini sunmuş ve halkı, karşılıksız bağışlar yerine daha sonra bedelleri ödenecek olan Hürriyet İstikrazı Tahvillerine yöneltmiştir. (10)
Hürriyet İstikrazı Tahvillerinin amacı, Alyans Kampanyası’nda olduğu gibi Hazine’ye gelir sağlamaktır. Tahviller “halkın memleket maliyesine destek olması ve Hazine’ye yatırımı kolaylaştırmak” düsturuyla 15 Temmuz 1960 tarihinde tedavüle çıkarılmış, sonrasında vatandaşlar tarafından aynı Alyans Kampanyası’nda olduğu gibi yoğun bir ilgi ile karşılanmıştır. (11)
Vatandaş tahvil alımına teşvik ediliyor
Bundan sonraki süreçte Alyans Kampanyası ara sıra yapılan bağışlarla, çok nadir olarak gündeme gelmiştir. Alyans Kampanyası’nda olduğu gibi tahvillerin de gazetelerde sık sık reklamı yapılmış ve böylece vatandaşlar tahvil alımına teşvik edilmeye çalışılmıştır. (12) Tahvillerin öne çıkarılmasının nedeni Alyans Kampanyası’nın iktisadi yararının sınırlı olacağını fark edilmesidir. (13) Gerçekten de Hürriyet İstikrazı Tahvillerinin iktisadi yararı Alyans Kampanyası’nın iktisadi yararından çok daha fazla olmuş ve Hürriyet İstikrazı Tahvilleri ile Alyans Kampanyası ile yapılan bağışların neredeyse 10 katı kadar para (250 milyon lira) Hazine’ye sokulmuştur. (14)
Alyans Kampanyası hakkında detaylı bilgilere ise 1962 yılında Adalet Partisi Maraş Üyesi Nedim Evliya’nın Cumhuriyet Senatosu’nda bağışların durumu hakkındaki 6 soruluk sözlü soru önergesine gelen cevap ile ulaşılmıştır. Maliye Bakanlığı’ndan gelen cevaba göre Alyans Kampanyası kapsamında 11.171.164 lira 15 kuruş değerinde 1.451 kilo 356 gram 990 santigrat muhtelif altın, gümüş, sikke ve ziynet eşyası ve 20.060.627 lira 98 kuruş nakdi yardım yapılmıştır. Bağışların toplam bedeli 31.231.792 lira 13 kuruştur.
Maliye Bakanlığı tarafından verilen cevap sonrası Nedim Evliya’nın dikkat çektiği birkaç husus olmuştur. Bunlar kayıtların detaylıca tutulmaması, kampanya ait resmi kayıtların çok az olması veya olmaması, kampanyaya yapılan yüksek katılıma rağmen Maliye Bakanlığı tarafından toplanıldığı söylenen bağış miktarın az olması ve o dönemde bağışların hâlâ kullanılmamış olmasıdır.
Alyans, yüzük, küpe apartmanı
Tüm bu hususlar Alyans Kampanyası ile toplanan bağışların miktarı hakkında şüphe doğurmuş ve bağışların istismar edildiği iddialarına neden olmuştur. Nedim Evliya’nın ifade ettiğine göre o dönemki ithamlar, bağışlar ile apartman yapıldığı ve bu apartmanlara halk tarafından “alyans, yüzük, küpe apartmanı” diye isimler takıldığı şeklindedir. Ayrıca bir vatandaşın bağış yaptığı yüzüğü başka birinin parmağında gördüğü şeklinde başka ithamlar olduğunu da söylemiştir.
Bu ithamlar dönemin Maliye Bakanı Ferit Melen tarafından söylenti ve dedikodu olarak nitelendirilse de(15) Alyans Kampanyası ile toplanan bağışların “Ne için?” kullanıldığı sorusu uzun yıllar Türk tarihinde tartışılan konulardan olmuştur. Öyle ki Ankara, Yücetepe’de emekli olan subaylar (EMİNSU) için yapılan konutlar, Alyans Kampanyası bağışları ile yapıldığı iddiasıyla yıllarca “Alyans Evler” olarak anılmıştır. Ancak ev sahipleri bu konutları ailelerinin uzun yıllar para ödeyerek aldığını ifade etmiş ve bu iddiaları yalanlamıştır. (16)
Alyans Kampanyası’nda amaç ve araç
27 Mayıs 1960 Darbesi sonrası durumu yansıtması açısından büyük bir önem taşıyan Alyans Kampanyası sadece Hazine’ye gelir sağlama aracı olarak kullanılmamış, aynı zamanda darbeyi meşrulaştırmak için de bir araç olarak görülmüştür. (17)
Amaç darbenin nedenlerinden biri olarak gösterilen kötü ekonomik gidişatın dramatikleştirip, büyük bir psikolojik etki yaratılarak haklı bir gerekçe haline getirmek ve böylece halka darbeyi benimsetmektir. (18)
Erdem Yavuz da bu kapsam da Alyans Kampanyası’nı 27 Mayıs 1960 Darbesi’nin meşrulaştırılması için kullanılan yan algı araçlarından biri olarak nitelendirmiştir. (19)
Bu araçlar sadece Alyans Kampanyası ile sınırlı kalmamıştır. Sonrasında çıkarılan hatıra pulları, ilk gün zarfları, hatıra para, sigara ve plaklar da hem darbeyi meşrulaştırma hem de Hazine’ye gelir sağlama amaçlı kullanılmıştır. (20)
Sonuç olarak siyasi propagandanın ustalıkla kullanıldığı 27 Mayıs 1960 Darbesi sonrası dönemde Milli Birlik Komitesi tarafından hem darbenin meşrulaştırılması hem de hazineye gelir sağlamak için başlatılan kampanyalar silsilesinin ilki olan Alyans Kampanyası hazineye beklenildiği kadar katkı sağlamamıştır. Bu yüzden kısa süre sonra gündemden düşürülmüş yerine Hazine’ye daha fazla getiri sağlayacak başka araçlar tercih edilmiştir. Ancak sonraki dönemlerde bağışların toplanması aşamasında detaylı kayıt tutulmaması, bağışların amacına aykırı şekilde kullanılarak istismar edildiği iddiaları, kampanyaya büyük katılımlar sağlandığı söylenildikten sonra Maliye Bakanlığı tarafından oldukça düşük bir miktarın açıklanması, Hazine’nin durumunun çok kötü olduğu zamanda bile bağışların kullanılmaması gibi nedenler Alyans Kampanyası kapsamında toplanan bağışlar hakkında hep bir soru işareti kalmasına neden olmuştur.
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 12 Haziran 2024’te yayımlanmıştır.
1. Başkanlık Cumhuriyet Arşivi, Belge No: 30-1-0-0/16-86-4, ss. 2-4.
2. Akşam, 9 Haziran 1960, s.1; Ulus, 11 Haziran 1960, s. 3; Akşam, 11 Haziran 1960, s. 1-3.
3. Akşam, 28 Mayıs 1960, s.1; Akşam, 29 Mayıs 1960, s. 1; Akşam, 30 Mayıs 1960, s. 1.
4. Akşam, 9 Haziran 1960, s. 1; Milliyet, 9 Haziran 1960, s. 1; Akşam, 11 Haziran 1960, s. 1-3; Ulus, 11 Haziran 1960, s. 3; Akşam, 16 Haziran 1960, s. 1; Walter F. Weiker, 1960 Türk İhtilali (Çev. Mete Ergin), Cem Yayınevi, İstanbul 1967, s.178.
5. Akşam, 12 Haziran 1960, s. 3,4; Akşam, 13 Haziran 1960, s. 1; Akşam, 15 Haziran 1960, s. 3; Akşam, 16 Haziran 1960, s. 1,3; Akşam, 17 Haziran 1960, s. 3; Akşam, 18 Haziran 1960, s. 1; Akşam, 19 Haziran 1960, s.1; Tercüman, 19 Haziran 1960, s.1.
6. Akşam, 17 Haziran 1960, s. 3.
7. Demokrat İzmir, 11 Haziran 1960, s. 1, 2; Akşam, 12 Haziran 1960, ss. 1-5; Ulus, 12 Haziran 1960 s. 1, 5; Akşam, 13 Haziran 1960, s. 1; Akşam, 16 Haziran 1960, s.1; Tercüman, 15 Haziran 1960, s. 1, 5; Tercüman, 22 Haziran 1960, s. 1.
8. T.C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, 20. Birleşim, 23.2.1961, s. 329, 330.
9. Akşam, 11 Haziran 1960, s. 1,3; Akşam, 12 Haziran 1960, s.3; Akşam, 13 Haziran 1960, s.1; Akşam, 14 Haziran 1960, s. 1; Akşam, 17 Haziran 1960, s.1 3; Tercüman, 16 Temmuz 1960, s. 5; Milliyet, 20 Temmuz 1960, s. 1.
10. Resmî Gazete, 13 Temmuz 1960, Sayı: 10550, s.1720.
11. Tercüman, 15 Temmuz 1960, s. 5; Tercüman, 16 Temmuz 1960, s. 1.
12. Milliyet, 30 Haziran 1960, 1; Akşam, 3 Temmuz 1960, 1. Milliyet, 26 Temmuz 1960, 5.
13. Weiker, s.179.
14. Milliyet, 16 Ekim 1960, s. 5.
15. TBMM Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi,75. Birleşim, Cilt 4, 02.07.1962, s.340; TBMM Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, 79. Birleşim, Cilt 4, 04.09.1962, s.496-498.
16. Alper Sedat Aslandaş ve Baskın Bıçakçı, Popüler Siyasi Deyimler Sözlüğü, İletişim Yayınları, İstanbul 1995, s. 28; https://www.hurriyet.com.tr/alyans-degil-alinteri-23211241 (E. T.: 30.04.2024)
17. Mehmet Öznur Alkan, “27 Mayıs’tan Propaganda Hatıraları” Atlas Tarih, 2016, No: 41, s.124, 127.
18. Weiker, s.179.
19. Erdem Yavuz, “1960 Darbesi Sonrası Basında Algı Yönetimi ve Propaganda (Cumhuriyet-Hürriyet-Milliyet Gazeteleri Örneği)”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 2017, 9(63), s. 116.
20. Alkan, s.124.
