Bitkiler, insanın varoluşundan beri hem besin kaynağı olarak, hem de şifa bulmak için yaşamın bir parçası. Ancak sanayileşme ve kentleşme ile birlikte, tabiattan ve bitkilerden uzaklaşmaya başladık. Üstelik, kentlerde nüfusun artması, çevre sorunlarına, fiziksel ve psikolojik sağlık sorunlarına da yol açıyor.
Günümüzde birçok bilim insanı, doğanın insan sağlığı üzerindeki etkilerini inceliyor. Bu incelemelerin ortaya koyduğu gerçeklerden biri de, terapi amacıyla tasarlanan bahçelerin, kullanıcı gruplar üzerindeki olumlu etkileri.
İyileştirme bahçeleri (terapi bahçeleri) nedir?
Aslında kullanımları çok eskiye dayansa da, son yıllarda, fiziksel ve psikolojik sağlık sorunları yaşayan insanların tedavisine özel olarak bahçeler tasarlanmaya başladı. İşte bu bahçelere ve buradaki uygulamaların geneline iyileştirme bahçeleri deniyor. Bu bahçeler, terapi bahçeleri, sağlık bahçeleri veya şifa bahçeleri olarak da adlandırılıyor.
İyileştirme bahçelerine hastaneler, rehabilitasyon merkezleri, huzurevleri gibi bakım kuruluşlarının bahçelerinde rastlamak mümkün. Bu bahçeler dış mekânda olduğu gibi, iç mekânda da olabiliyor.
İnsan doğanın bir parçası, iyileştirme bahçeleri de, insan ve doğa arasındaki dengeyi sağlamaya yardımcı oluyor. Kuruluş amacına göre, rahatlatma, motive etme ve insanlara huzur verme gibi farklı amaçlarla tasarlanıyor. Yalnızca kullanıcılarını değil, hasta bakıcıları ve ziyaretçileri de, stresten uzaklaştırıyor.
Şifa bahçeleri nasıl tasarlanır?
Şifa bahçelerinde bitki, su, taş, toprak gibi doğal peyzaj elemanları kullanılır. Doğaya saygı prensibi ile tasarlanan şifa bahçelerinde, farklı bitkiler kullanılarak, zengin bir botanik hava sahası oluşturulur.
Şifa bahçelerinde kullanılan tıbbi ve aromatik bitkilerin, hem estetik, hem de işlevsel faydaları bulunur. Örneğin, yaşlılar için tasarlanan şifa bahçelerinde kullanılan tıbbi ve aromatik bitkiler, yaşlı insanların duyularını harekete geçirir. Farklı mevsimlerde çiçek açan hoş kokulu bitkiler, insanların koklama duyusunu uyarır. Farklı dokulara sahip bitkiler ise, insanların dokunma duyusunu harekete geçirir. Ayrıca, bahçelere ekilen ürünlerin toplanması ve tadılması da, tat alma duyusunu etkiler.[1]Zaten, yasemin, lavanta ve rezene gibi aromatik bitkiler, depresyon gibi psikolojik sorunlara iyi geldiği için, insanlık tarihi boyunca kullanılan bitkiler. Şifa bahçelerinde ıhlamur, ekinezya, defne, lavanta, kekik, biberiye, aloe vera, ağaç hatmi gibi bitkiler de kullanılır. Bahçelerin görsel etkisi de göz önünde tutulur. Bazı mevsimlerde bitkiler yapraklarını döktüğü için, yaprak dökmeyen bitkilerin kullanımı ile görsel etki sürdürülür.
Şifa bahçelerinin tasarımında renkler de önemli. Zira, renklerin insan psikolojisi üzerinde farklı etkileri var. Özellikle, sağlık ile ilişkili mekanların tasarımında, rengin doğru kullanımına dikkat edilir. Örneğin yeşil renk, insanlarda tazelik, canlılık ve yenilenme gibi duyguları harekete geçirir. Şifa bahçelerinde yeşil renkli bitkilerin kullanımı, kullanıcılara tazelik ve canlılık hissi verir. İnsanın yaşam amacına hizmet eden su, terapi amacıyla yapılarda ve bahçelerde kullanılan öğedir. Suyun sesi ve görüntüsü insanların rahatlamasına katkı sağlar.[2]
Amaçlarına göre şifa bahçeleri
Terapi bahçeleri amaçlarına göre de farklılık gösterir. Psikolojik hastalar için tasarlanan terapi bahçeleri, çocuklar için tasarlanan terapi bahçeleri, yaşlılar için tasarlanan terapi bahçeleri, görme engelliler için tasarlanan terapi bahçeleri, meditasyon için tasarlanan terapi bahçeleri, duyulara yönelik tasarlanan terapi bahçeleri gibi[3]…
Terapi bahçeleri, kişilerin hastalıkları ve hitap ettikleri yaş grubuna göre tasarım açısından da farklılık gösterir. Yaşlı insanlar için tasarlanan terapi bahçelerinde temel prensip, sessiz ve sakin bir atmosfer yaratmaktır. Algılamaları ve görmeleri kolay olan sıcak renkler (kırmızı, turunu, sarı) kullanılır. Ayrıca, hafızayı canlandırmak için, farklı dokusu ve kokusu olan bitkilere yer verilir. Çocuklar için tasarlanan terapi bahçelerindeyse, yaratıcılığı tetikleyen tasarımlar ön plana çıkar.
Şifa bahçeleri, hobi bahçeleri değildir
Şifa bahçeleri, son yıllarda giderek yaygınlaşan hobi bahçeleri ve topluluk bahçelerinden farklıdır. Amerika Birleşik Devletleri’nde Community Garden, İngiltere’de Hobby Garden, Almanya’da Arbeitergarden isimleriyle anılan hobi bahçeleri, kentte yaşayan insanların günlük rekreatif gereksinimlerini karşılayabilmek, doğayla iç içe yaşam sürmelerini sağlamak için tasarlanmıştır. Daha çok boş vakit değerlendirmek için kurulan hobi bahçeleri bu yönüyle şifa bahçelerinden ayrılırlar.
İnsanların sosyalleşmek, komşuluk ilişkilerini geliştirmek amacıyla oluşturdukları bahçeler de, topluluk bahçeleridir. Yerel yönetimlerin ve kâr amacı gütmeyen kuruluşların geliştirdiği bu bahçelerde, küçük çaplı tarım faaliyetleri de yapılır. Tahsisli bahçe veya küçük kent bahçeleri adıyla da anılan bu bahçeler, kamuya ait olan alanlarda, kent sakinlerinin vakit geçirmelerine imkân sağlar. Genellikle bu alanlar içerisinde yürüyüş ve dinlenme alanları, çay bahçeleri bulunur. Kent içerisinde bulunan bu bahçeler, dinlenme ve sosyalleşme alanları olarak yaratılmıştır.[4]
Şifa bahçeleri örnekleri
İyileştirme bahçeleri için, yeniden gündemimize giren bahçeler demek mümkün. Aslında, Antik dönemden beri insanlığın hayatında varlar. Bahçelerin iyileştirici gücünün bilindiğini, Asya, Yunan ve Roma kültürüne ait el yazmalarından da anlıyoruz.
İyileştirme bahçelerinin ilk örneklerini, Çin’de tedavi amaçlı kullanılan tapınaklarda ve tıbbi aromatik bitkilerin kullanıldığı Ortaçağ’daki manastır bahçelerinde görebiliyoruz.
Şifa bahçelerinin kullanımı özellikle, Avrupa ülkeleri, Japonya, Hindistan, Singapur, Tayland gibi ülkelerde son zamanlarda artıyor. Bu bahçeler, belli bir amaca göre düzenleniyor.
Amaçlarına göre tasarlanan şifa bahçelerine iyi bir örnek olarak Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Portland Hafıza Bahçesi’ni gösterebiliriz.
2002 yılında kamu arazisi üzerine inşa edilenbu bahçe, Alzheimer gibi hafıza bozukluğu sorunu yaşayan insanlar ve onların bakıcıları için, engelli kullanımına uygun olacak şekilde tasarlanmış. Dört mevsim canlı kalan bitki türlerinin seçildiği bahçenin amacı, ziyaretçilerin hislerini uyandırmak ve insanların anılarını canlandırmak.[5]
Avrupa’daki terapi bahçelerinin önemli örneklerinden biri de İngiltere’deki Normandy Topluluğu Terapi Bahçeleri. 1998 yılında kurulan bu bahçenin amacı da, öğrenme zorluğu bulunan, zihinsel ve bedensel engelleri olan insanların iletişim becerilerini geliştirmek. Toplum ruh sağlığı ekipleri ve sosyal hizmetler tarafından terapi bahçelerine yönlendirilen insanlar, ihtiyaç duydukları tedavileri terapi bahçelerinde alıp, çeşitli etkinliklere katılıyorlar.[6]
Şifa bahçesi olarak darüşşifalar
İyileştirme bahçelerine verilebilecek diğer bir örnek de Darüşşifalardır. Kökeni Selçuklu Devleti dönemine dayanan Darüşşifalar, Osmanlı Devleti’nde gelişip, çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanıldı.
Şifahaneler cami, medrese avlularının içerisinde bulunan odalarda yer almaktaydı. Bu alanlarda hekimler, ney ve müzik aletleri kullanarak ve su sesinden faydalanarak tedavi yöntemleri arıyorlardı. Hastaların iyileşmesine katkı sağlayan terapi bahçelerinde, tıp eğitimi de veriliyordu.
Örneğin, Sultan II. Beyazıt’ın Edirne’de yaptırdığı Sultan II. Beyazıt Külliyesi içerisinde bir darüşşifa vardı. Bu şifahanede, fiziksel hastalıkların tedavisinin dışında, psikolojik hastalıklar da, su sesi ve müzikle tedavi ediliyordu. II. Beyazıt Darüşşifası’nın mimarı Hayrettin, müzikle yapılan tedavinin iyi sonuç verebilmesi için, akustiği en iyi şekilde kullanmıştır.
Bu şifahane, çok çeşitli çiçek ve bitkilerle donatılan şifahanelerden biriydi. Ayrıca bu şifahanede, koku ve doğa seslerinin kullanılmasıyla da, çeşitli tedaviler yapılmıştı. Bahçede yetiştirilen bitkiler ve otlardan, çeşitli macun ve şuruplar da yapılıyordu. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde, bu şifahane ile ilgili, “ Orada bir darüşşifa vardır ki, tarif edilmez, sözlerle anlatılmaz, kalemle yazılmaz” diye bahsetmiştir.[7]
Edirne Sultan II. Beyazıt Külliyesinin Darüşşifası, 1984 yılından, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Trakya Üniversitesi’ne tahsis edildi. 1997 yılında Kültür Bakanlığı onayı ile, sağlık müzesine dönüştürüldü ve 2004 yılında Avrupa Müzesi ödülünü kazandı.[8]
Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi
Elbette günümüz Türkiyesi’nde de, şifa bahçeleri örnekleri var. Bunlardan biri de, 1995 yılında kurulan Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi. Ali Nihat Gökyiğit tarafından, eşi Nezahat Gökyiğit anısına hatıra parkı oluşturmak amacıyla kurulan ve 2002 yılında halkın ziyaretine açılan bu bahçede, tıbbı bitkiler koleksiyonu da bulunuyor. Ayrıca Botanik Bahçesi Araştırma ve Eğitim Merkezi olarak da hizmet veriyor.[9]
2005 yılında kurulan Zeytinburnu Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bahçesi de, Türkiye’nin ilk tıbbi bitkiler bahçesi. Çeşitli bitki türlerinin sergilendiği ve tıbbi bitki türleri üzerine araştırmaların yapıldığı 14 dönümlük alana kurulu bu bahçede, doğal bakım kürleri hakkında çeşitli eğitimler veriliyor. 700’den fazla tıbbi bitkinin bulunduğu bahçede, araştırma laboratuvarı da bulunuyor.[10]
Kaynakça:
İnci AKALPER, İ. ve IŞIK, M.T. (2023). EDİRNE II. Bayezid Darüşşifası’nın Tıp Tarihinde Yeri. Bildiri Kitabı / AllScienceProceedings : http://as-proceeding.com/ , 2nd International Conference on ScientificandAcademicResearch, March 14-16, 2023 : Konya, Turkey, p. 502-507.
ARSLAN, M., & EKREN, E. (2017). Yaşlı kişilerin sağlığı ve etkinlikleri için terapi bahçeleri. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(2), 361-373. : https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/390057
EcotherapyHeals : Types of TherapeuticGardens : https://ecotherapyheals.com/types-of-therapeutic-gardens/
Nevzat Gökyiğit Botanik Bahçesi : https://ngbb.org.tr/
NormandyParishCouncil : https://normandyparishcouncil.gov.uk/
Portland Memory Garden : https://www.portlandmemorygarden.org/
TURGAY, Y. (2021). Sağlık yapılarında şifa bahçeleri ve günümüz hastanelerinde kullanımı. İstanbul Kültür Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi: https://openaccess.iku.edu.tr/entities/publication/956c762b-fb38-4cb2-a8f7-a8a3da352032
Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi : https://ztbb.org/
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 10 Ekim 2024’te yayımlanmıştır.
[1]Arslan ve Ekren, 2017
[2]Turgay, 2021
[3] www.ecotherapyheals.com/types-of-therapeutic-gardens/
[4]Turgay, 2021
[5]www.portlandmemorygarden.org
[6]normandyparishcouncil.gov.uk
[7]Akalper ve Işık, 2023
[8]Akapler ve Işık, 2023
[9] www.ngbb.org.tr
[10] ztbb.org
