Türkiye, Bursa’da küçük bir çocuğun da sağlıksız koşullarda tutulduğu çöp evi konuşuyor. Çöp evlere giden sürecin başlangıcı olan istifçilik veya istifleme bozukluğuysa dünyada sanıldığından daha yaygın bir sorun. Psikologlar, istifçiliğin sadece psikolojik değil, fizyolojik rahatsızlıklar nedeniyle de olabileceğini söylüyor. Peki, kişinin istifçiliğe eğilimi önceden anlaşılabilir mi? Onlara nasıl yardım edilebilir? Amerikalı Psikolog Dr. Suzanne Degges-White’ın Psychology Today’de yayınlanan iki yazısında bu sorulara yanıt veriyor:
“İstifleme bozukluğunun ABD’de yetişkinlerin yüzde 2-6’sını etkilediği belirtiyor. Bazı veriler erkeklerin bu bozukluktan daha fazla mustarip olduğunu öne sürerken, klinik çalışmalar ise istifleme bozukluğu olan kadınların tedaviye daha açık olduğunu gösteriyor.
İstifleme bozukluğunun zaman içinde geliştiği anlaşılıyor. 55 yaşından büyüklerde istifleme bozukluğu daha genç gruplara göre üç kat daha fazla görülüyor. Öte yandan istifleme davranışları genelde çocukluk ve ergenlikte görülüyor, ama zamanla rahatsız edici hale geliyor.
İstifçilik, her türlü nesneyi toplayıp sahip olduklarını elden çıkarmakta güçlük çekme bozukluğunu ifade ediyor. Bu sorundan hafif biçimde mustarip olanlar olduğu gibi bakıma muhtaç olanlar da var.
Bilişsel kapasiteleri ‘normallerden’ farklı değil
İstifçilere ilişkin reality show programları büyük ilgi çekiyor. İnsanlar tuhaf ve korkunç şeyleri seyretmekten büyük heyecan duyuyor. Ama söz konusu istifçi, değer verdiğiniz bir kişi veya siz olduğunda heyecan yerini, dehşet ve iğrenmeye bırakıyor.
Çoğu zaman bunun gibi bozuklukları olan kişileri bizden “farklı” veya “daha değersiz” olarak kabul etmek isteriz, ama kısa süre önce yapılan sistematik bir araştırma istifçilerin bilişsel kapasitelerinin diğer kişilerden farklı olmadığını ortaya koydu. Dikkat, anı belleği, kısa süreli bellek, bilgi işleme hızı, planlama, karar verme, ketlenme, zihinsel esneklik, dil ve görsel uzamsal yeteneklerde anlamlı farklar bulunmadı.
Aynı araştırmaya göre, istifçilerin farklı olduğu tek alan sınıflandırma (kategorizasyon) becerilerindeydi. Bu bulgu, başınızı sallayıp “Evet, bu mantıklı” diye düşünmenize neden olabilir. Eşyaları toplamaya ve atmaya başlamaları istendiğinde, istifçiler neyi tutacaklarını ve atacaklarını sınıflandırmada önemli bir sıkıntı hissederler. Bu nedenle, bir öğenin değeri ile bir öğenin değeri veya özellikleri arasında ayrım yapma yeteneği, sınıflandırmaya ilişkin daha büyük sorunlara yol açabilir.
Koleksiyoncular, dağınıklar ve istifçiler arasındaki farklar
Koleksiyoncular koleksiyonlarına ekleyeceklerini seçerek alır ve topladıkları nesneler anlamlı bir grup oluşturur. Toplama, amacı yansıtır. Koleksiyoncular topladıkları nesnelerle değer verirler ve hatta onlarla duygusal bağ oluştururlar. Ancak onlar rastgele “çöp” toplamazlar.
Dağınıklığa toleranslı kişiler, henüz “derleyip toplamadıkları” eşyaları saklamak için “yerde istifleme” yöntemini kullanırlar. Dağınık kişiler, yatak odasındaki bir sandalyede, yerde veya yatakta kirli ve temiz giysiler karma karışık halde olabilir. Ama bunları sepetlere veya çekmecelere koymazlar. Boş koliler, ambalaj malzemeleri, paket servis kapları, boş içecek kutuları veya şişeleri ve kirli bulaşıklar dağınıkların evlerinin vazgeçilmez unsurlarıdır. Bu dağınıklık genellikle bodrum katlarında, çatı katlarında ve dolaplarda baştan aşağı yığılır. İnsanlar evlerinin dağınık olduğunu bilirler, bundan hoşlanmazlar ve böyle yaşamanın en iyi yolu olmadığının farkındadırlar.
İstifçiler ise duygusal olarak dağınıklıklarına bağlıdırlar ve “çöp” veya “hazine”nin ne olduğunu ayırt edemezler. Çoğu zaman, bir oda, önemli değere sahip öğelerle karıştırılmış çöp veya önemsiz şeylerle yığılır. İstifçiler, evlerinin sağlıksız ve potansiyel olarak tehlikeli durumunu bile fark edemedikleri için “dağınıklık körlüğünden” mustariptirler.
İstifçilerin evlerine girmek cesaret ister
Bir istifçinin evine gittiğinizde, istiflenen eşyalar arasında yiyecek veya evcil hayvan atıkları da varsa, eşiği geçmeden önce pis kokuyu fark edersiniz. Kokuşmuş yiyecek, hayvan idrarı veya dışkı kokusu bazılarının içeri girmesini bile engelleyebilir. Girerseniz, muhtemelen oturacak hiçbir yer olmadığını fark edeceksiniz, çünkü düz yüzeyler çöp, dağınıklık ve hatta fiyat etiketleri hâlâ takılı olan yeni ve kullanılmamış ürünlerle dolu olur.
Kapıdan dışarı taşan yığılmış dağınıklık nedeniyle bazı odalara girmek imkânsız olabilir. Evde yaşayan herkes, her hareketini engelleyen dağınıklık nedeniyle artık temel günlük işlerini yerine getiremez hale gelir. Küvetler ve duşlar depolama alanları olarak kullanılabilir; mutfak tezgâhları, hatta fırın veya buzdolabı bile işlevsel mutfak aletleri yerine saklama kutularına dönüşebilir.
Sağlık ve duygusal sorunlar çoğu zaman istifçiyi evini terk etmekten alıkoyar, bu nedenle bozukluğun tedavisini kolaylaştırmak için ekstra çaba gerektirebilir.
İstifleme bozukluğunun 6 belirtisi
Her istifçi, son derece benzersiz bir şey topluyor olabilir veya belli bir uyum aramaksızın çöp topluyor olabilir. Bununla birlikte, aşağıdaki altı belirti klinik bir vakanın güvenilir göstergeleridir:
- Gerçek değeri veya durumu ne olursa olsun, sahip oldukları şeylerden vazgeçme zorluğu.
- Artık kullanılabilir durumda olmayabilecek eşyaları kurtarmak için bir “ihtiyaç” hissetmek ve onları bırakırken sıkıntı yaşamak veya onları bırakmayı düşünmek.
- Sahip olunan eşyaları bırakamama, yaşam alanını ve yaşam koşullarını olumsuz etkileyen bir dağınıklık durumu. Mobilya, eşya deposu haline gelir ve odalar, depo alanlarına dönüşür; sandalyeler ve kanepeler, nesneler için kaplar olabilir ve evde yürümenin bir yolu ve oturacak yer olmayabilir.
- Bu tavır, evdeki sosyal, profesyonel ve sağlık/güvenlik koşulları gibi birçok işlevsellik alanında önemli sıkıntıya veya bozulmaya yol açar.
- Davranışın kökeninde bir beyin hasarı veya başka bir tıbbi durum bulunabilir.
- Biriktirme davranışlarının kökeninde, obsesif-kompulsif bozukluk, depresyon, psikoz veya nörobilişsel bozukluklar gibi diğer zihinsel bozukluklar bulunabilir.
Sorun çok daha derinlerde
Bazı çalışmalar, istifleme bozukluğunda beyin hasarı veya diğer psikolojik rahatsızlıkların yanı sıra başka diğer fiziksel hastalıkların da bulunduğuna dair bulguları ortaya çıkarmıştır.
İstifleme bozukluğu, birden fazla işlevsellik alanındaki zorluklarla ilişkilidir. Bu tür rahatsızlıklarda planlama, problem çözme, uzamsal öğrenme, dikkat, organizasyon ve hafızada işlev sorunları bulunmaktadır. Planlama veya problem çözmedeki zorluklar, gereksiz eşya birikimine veya hangi öğelerin atılması ve hangilerinin tutulması gerektiğini bilememesine yol açıyor. Birisi eşyalarını organize edemiyorsa, yığınlar birikecektir. İstifleme bozukluğundan mustarip olanlar ayrıcı ve ciddi şekilde bilinç dışı bastırılmış arzularının etkisindedir ve bu nedenle davranışlarının taşıdığı risklerin farkında olmazlar.
İstifleme bozukluğunun tam olarak tedavisi yoktur. Tedaviler semptomları en aza indirebilir ve bireylerin yaşamları üzerinde daha güçlü kontrol sahibi olmalarına yardımcı olabilir. Bireyin tedaviye bağlılığı esastır. Tipik bir tedavi, bilişsel davranışçı terapi veya anti-depresanlar gibi ilaçların kullanılmasından ibarettir.
İstifleme eğilimleri geç ergenlik döneminde başlar ve zamanla daha da kötüleşir. Ne yazık ki istifleme, sadece yaşam alanlarını dağıtmak ve temizlemek için “çok tembel olmak” değildir. Sorun çok daha derinlerdedir. İstifçilik davranışlarının asıl nedeni, muhtemelen genetik yatkınlık, bozulmuş nörobilişsel süreçler, sahip olunan şeylere anormal bağlanma ve muhtemelen yaşam olayları dâhil olmak üzere birçok faktörün bir kombinasyonudur. Çocukluktaki şiddetli sıkıntıların, yetişkinlikte travmatik mağduriyetin olabileceği gibi, bozukluğun tezahürüne katkıda bulunabileceği görülmektedir.
İstifleme bozukluğun üç türü
İstifçilik yapan bireyler, vakaların yaklaşık yüzde 10’unda artık tuvaletlerine bile erişemez haldeyken bile nadiren yardım ararlar. Elde ettikleri gelir kira yerine nesne satın almaya gittiği için mali sorunları hızla ağırlaşır. İstifçilerin aileleri yakınları onların çer çöpe gömülmesini çaresizlikle izlemek zorunda kalır. Aile üyeleri ve arkadaşlar, sevdiklerinin evini ve hayatlarının satın almalarının altına gömülmesini izlerken kendilerini çaresiz hissedebilirler.
İstifçi biriyle akıl yürütmek kolay değildir. Çünkü sahip oldukları şeylere bağlılıkları, biriktirmeyenlere göre çok daha yoğundur. Araçsal, içsel ve duygusal biriktirme olmak üzere üç tür bağlanma vardır.
Araçsal istifleme genellikle yaşamın bir noktasında yoksunluk duygusundan kaynaklanır. Nesneler rastgele bir koleksiyon olabilir. Ancak hepsinin bir tür işlevsel değeri vardır. Harika fırsat yakaladıklarını düşünüp bedenlerine çok küçük veya büyük olan giyim eşyaları alabilirler. Bireyin, topladığı tüm “her ihtimale karşı eşyalara” gerçekten ihtiyacı olup olmayacağını veya eşyayı bugün bırakırsa gelecekte ihtiyaç duyduğu şeyi elde etmenin gerçekten bir yolu olup olmayacağını değerlendirmesine yardımcı olmak gerekir.
Bazı kişiler, bir nesnenin “içkin” değerine veya görünümüne dayalı olarak nesneleri biriktirir. Evin her yerine ücretsiz kâğıt kahve fincanları istiflenebilir. Bir kütüphanenin ücretsiz rafından alınan eski kitaplar ve dergiler istiflenebilir ve çürümeye terk edilebilir. Diğerleri bu eşyalarda gerçek bir değer görmeyebilirken, nesnenin istifleyen kişi için değeri vardır. “Bedavadırlar”, dolayısıyla özeldirler. Logoları vardır dolayısıyla benzersizdirler. Kitaplar belki bir gün okunabilir. Bu yüzden onlara yer açmaya değerdir.
İstifçinin bu gibi eşyaları bırakmasına yardımcı olmak için, bu nesnelere gerçekten ihtiyaç duyulup duyulmadığını veya gerçekten de kapladıkları alan kadar değerli olup olmadıklarını nesnel olarak düşünmesine yardımcı olabilirsiniz. Onları kopyaları veya daha az “benzersiz” olanları bırakmaya teşvik etmek bile zararın ve dağınıklığın miktarına azaltılmasına yardımcı olabilir.
Birçoğumuz hayatımızda özel zamanların veya insanların hatıralarını saklayabiliriz, ancak duygusal istifleme, nesnelere o kadar çok anlam yüklenmesine neden olur ki, kişi nesneyi o zaman veya o kişi olarak algılar. Birinden duygusal olarak biriktirilen nesneleri bırakmasını istemek, sanki bir kişinin hayatının bir kısmı elinden alınmış gibi hissettirdiği için zorlayıcıdır. Kişiye, olay veya kişiyle ilgili anılarının, nesnenin onlara getirdiği olumlu duyguyu sürdürebileceğini fark etmesine yardımcı olabilirsiniz.
İstifçiye yardımcı olmanın ilk adımı: Zararı azaltın
Biriktirme bozukluğu olanlar davranışlarının neden olduğu tehlikeleri anlamaz. Bu nedenle bu tür bozukluğu olan kişi yardım istemeye hazır olana kadar zararı azaltmak, davranışı bırakmaktan daha iyi bir öncelik olabilir.
İstifçilerde sorunlarına ilişkin içgörü sınırlı olabilir. Ancak sağlıklarına, yürümelerine veya bağımsız yaşamlarına yönelik riskler, dağınıklığı azaltmak için güçlü motive edici faktörler olabilir.
Zarar azaltma genellikle aile üyelerini veya arkadaşları ve hatta profesyonel dağınıklığı giderme profesyonellerini kapsar. Sorunlu kişiye, dağınıklığa tutunurken karşılaştıkları riski fark etmesine yardımcı olmak, evlerini temizlemede en azından bazı başlangıç adımlarına daha fazla açık olmayı teşvik edebilir.
Birey cesaretlendirildikten ve “biraz takas yapmanın” faydalarına ikna edildikten sonra, yardım düzeyine ilişin bir anlaşma müzakere edilebilir. Bu hedefler, fırının içine konulanları ortadan kaldırmak kadar basit olabilir.”
Bu yazı ilk kez 28 Temmuz 2022’de yayımlanmıştır.
