İşimizde, hobimizde ya da ilgilendiğimiz spor dalında yapabileceğimizin en iyisini yapmak istememiz son derece normaldir. Sadece bazen bu aşamaya nasıl geleceğimizi bilemeyebiliriz ya da sabrımızın sınırları bizi zorlar. Imperial College London’da cerrahi eğitimi veren, kendisi de bir cerrah olan 2020 tarihli Expert: Understanding the Path to Mastery (Uzman: Ustalığa Giden Yolu Anlamak) kitabının yazarı Roger L. Kneebone, Psyche’de yayımlanan yazısında uzmanlığa giden zorlu yolun aşamalarını anlatarak süreci kolaylaştıracak birkaç önerisini paylaşıyor.
Yazının bazı bölümlerini aktarıyoruz:
“(…) Yapmayı seçtiğimiz her şeyde olabildiğimiz kadar iyi olma, yani uzmanlaşma dürtüsü, hepimizde vardır. Bu, kariyer basamaklarını tırmanmak veya daha pazarlanabilir olmak gibi (ki bu da olabilir) başarının dış göstergeleri ile ilgili değil, içsel, ontolojik bir süreçtir ve yapabileceklerinizin yanı sıra kim olduğunuza dair de bir değişime işaret eder. İnsan olarak potansiyelinizi geliştirme, sınırlarınızı zorlama taahhüdüdür. Kısa vadeli hedefleri ve ara noktaları aşar. Hızlı sonuçlar için baskılara karşı koymak, onlarca yıllık hatta belki de ömür boyu bağlılık ve çaba gerektirir ve bunun kısayolu yoktur. (…)
Uzman olmak, arada sırada elde ettiğiniz başarıların ötesinde, her zaman ve her durumda mükemmel sonuçlar elde edebileceğiniz anlamına gelir.
Kendinizi uzun mesafeye hazırlayın
(…) Uzman olmadan önce herhangi bir şey üzerinde çalışmak için elbette çok uzun zaman harcamanız gerekir. İnsanlar bazen, herkesin sadece bu kadar uzun zaman harcayarak uzman olabileceğini varsayar. Uzman olmak için bu gereklidir, ancak saatler tek başına yeterli değildir. Pek çok insan zaman harcasa da uzman olamaz. Sürekli gelişmek için bağlılık göstermelisiniz. Uzmanlaşma yolunda önerdiğim çerçeve, Avrupa’daki Orta Çağ lonca sistemine dayanıyor: Çıraklık, Kalfalık, Ustalık. (…)
Yolculuğun neresinde olduğunu belirleyin
İlk adım, şu anda nerede olduğunuzu bilmektir. İşinize yeni başlamış ya da onlarca yıldır ilerleme kaydetmiş olabilirsiniz. Aynı şekilde bir spor dalı ya da hobiye yeni başlamış ya da hâlihazırda başarılar kazanmış da olabilirsiniz. Uzman olmak sadece zamanla ölçülemez. Daha çok ne tür bir sorumluluk aldığınızla ilgilidir. (…)
Çıraklık aşaması
Kendinize şu soruları sorun:
- Kendi başıma çalışmak yerine başkalarının yapmamı söylediklerini mi yapıyorum?
- Bir başkası bu işleri daha iyi ve daha hızlı yapabilirken ben can sıkıntısıyla mı boğuşuyorum?
- Düşündüğüm kadar hızlı ilerleme kaydedemediğim için hüsrana mı uğradım?
- Kendime, bunu yapmaya karar vererek doğru seçimi yapıp yapmadığımı soruyor muyum?
Bu soruların bazılarına veya tümüne cevabınız ‘evet’ ise, muhtemelen Çıraklık aşamasındasınız. Gözetim altında çalışıyorsunuz, işleri olduğu gibi yapmayı öğreniyorsunuz ve sizden daha deneyimli insanlar tarafından yönlendiriliyorsunuz. Belli bir sayı vermek zor ama bu süreç genellikle beş ila yedi yıllık tekrarlanan çalışmayı içerir. Genellikle sıkıcıdır. Muhtemelen bu işi neden yapmanız gerektiğini anlamazsınız. Bir makinenin bu işi daha verimli yapabileceğini düşünebilirsiniz. Ve bazı durumlarda, bu muhtemelen doğrudur.
Ancak böyle bir bakış açısı, faaliyetinizin gerektirdiği malzemeler, araçlar ve diğer insanlarla zaman geçirmenin değerini gözden kaçırır. Cansız nesneler ya da canlı insanlar olsun, işinizin bağlı olduğu ‘şeylere’ aşina olmanız ancak böyle mümkündür. Bu çeşitliliği deneyimlemeniz gerekir ve bunun kısayolu yoktur. (…)
Bu aşamada göremediğiniz, sıkıcı hazırlığın daha sonra sağlayacağı faydalardır. Olmak istediğiniz kişi olmanın temellerini atıyorsunuz. (…)
Konuştuğum tüm uzmanlar (taş ve ahşap ustaları, saç stilistleri, laboratuvarlarda çalışan bilim insanları, şefler vb.) benzer şeyleri söylüyor. O yılların sıkıcı, tekrarlayan çalışmaları, bir sonraki adım için çok önemli. Çırak olarak en çok canınızın sıkıldığını fark edersiniz. Kazanımlar daha sonra gelir ve bir sonraki aşamaya geçtiğinizde başlarlar.
Çıraklık aşamasındaysanız, ilerlemenize ne kadar süre kaldığını merak edersiniz. Bunu kesin olarak yanıtlamak zor, ancak ‘düşündüğünüzden veya istediğinizden daha uzun’ demek iyi bir başlangıç noktasıdır. (…)
Kalfalık aşaması
Kendinize şu soruları sorun:
- Yapmaya karar verdiğim iş için uzun ve meşakkatli bir eğitimi tamamladım mı?
- Artık işim ve ilgili insanlar için tam sorumluluk alıyor muyum?
- Bilgi ve becerimi sergilemeye hevesli miyim?
- Artık kendi başıma olduğum için bir şeyleri yanlış anlayıp hata yapacağımdan endişeleniyor muyum?
Bu soruların bir kısmına veya tamamına cevabınız ‘evet’ ise, muhtemelen Kalfalık aşamasındasınız. Bu aşamanın en az 10 yıl ve genellikle çok daha uzun sürmesi muhtemeldir.
Artık, bağımsızsınız. Çıraklık aşamasından basit bir geçiş gibi görünebilir, ancak göründüğü gibi değildir. Kendinize ve tek başınıza hareket etmekten duyduğunuz memnuniyete odaklanmak kolaydır. Muhtemelen testleri veya sınavları geçtiniz. Yeterlilikler kazanıyorsunuz. Bununla birlikte, tüm bu aylar ve yıllar süren uygulama ve eğitim, yalnızca işiniz birileri veya sizin dışınızdaki bir şey ‘için’ olduğunda anlamlıdır.” (…)
Yazar, bu aşamadaki bir diğer önemli değişikliğin, kimliğimizi sahiplenmek olduğunu söylüyor: “Başkasının makinesinde bir dişli olmaktan, kendi temsilinize ve bireyselliğinize sahip olmaya doğru ilerliyorsunuz. (…)
Kalfalık aşamasındaki son bir gelişim, doğaçlama yapma kabiliyetidir. Ustalar, geliştikçe yeni durumları görür ve bunlara yanıt verir, yıllar veya on yıllar boyunca geliştirdikleri beceri ve stratejileri bir anda devreye sokarlar. Başarılı doğaçlama, uzman pratiğinin ayırt edici özelliğidir, ancak çoğu zaman gözden kaçar ve hafife alınır. İyi bir şekilde doğaçlama yapabildiğinizde, bilinçli düşünce ve müzakereye ihtiyaç duymadan etkili yanıtlar verir ve ustalığa yaklaştığınızı fark edersiniz.
Ustalık aşaması
Kendinize şu soruları sorun:
- Gözetimim veya rehberliğim altında çalışan kişilerin iş ve kariyer gelişiminden sorumlu muyum?
- Uzun süredir çalıştığım alana yönelik bir bağlılık hissediyor muyum ve bu alanda başka şeyler de yapmak istiyor muyum?
- Ulaştığım konumu gerçekten hak etmeyen ve sürekli olarak ne zaman tam olacağımı merak eden bir sahtekâr olduğumu mu düşünüyorum?
Bu soruların bazılarına veya tümüne cevabınız ‘evet’ ise, muhtemelen Ustalık aşamasındasınız. Bu aşamaya varmak uzun zaman alır, ne zaman varacağınızı bilmek zordur ve asla sonuna gelemeyeceğiniz bir aşamadır. Belki de kat edeceğiniz çok yol var. Bu zamana kadar bilgi ve beceriden daha önemli bir şey geliştirmiş olacaksınız: Bilgelik. Bu, Ustalaşma aşamasıdır, ancak konuştuğum uzmanların çoğu kendilerini bu şekilde tanımlamaz. Ne kadar çok deneyime sahip olurlarsa, o kadar ileri gitmeleri gerektiğinin farkına varırlar. (…) Artık sadece işinizin bileşenlerinde usta değilsiniz, aynı zamanda diğer insanların gidişatını görebilir ve yaptıkları seçimlerde onları destekleyebilirsiniz. Başkaları için büyük fark yaratabileceğiniz bir noktadasınız. (…)
Sıkışmış hissettiğinizde bu haritayı kullanın
Çıraklıktan Kalfalığa veya Kalfalıktan Ustalığa geçişler kulağa çok netmiş gibi gelse de gerçek hayatta öyle değiller. Yolun neresinde olduğunuzu söylemek zordur. Örneğin, bir Çırak olarak, düşük bir çizgisinden başlarsınız. İlk başta hızlı ilerleme kaydedebilir ve gerçekte olduğunuzdan daha iyi olduğunuzu düşünebilirsiniz. Gerçekliğin devreye girmesiyle daha ne kadar ileri gitmeniz gerektiğinizi anlamanız biraz zaman alır.
Bu durumda, sistemde bulunduğunuz yer (iş unvanları ve kariyer kilometre taşları gibi dışarıdan belirteçlerin gösterdiği) ile kendi gelişiminizde nereye gitmeniz gerektiği (tanımlaması çok daha zor olan iç hikâye) arasında uyumsuzluk ihtimali söz konusu olur. Aşamalar arasında geçiş yapmak kolay değildir ve özellikle ilerledikçe, kendinizi bir taklitçi gibi hissedebilirsiniz. Bu çok normaldir. Asıl böyle hissetmeyen biri için endişelenirdim. Çoğumuzda bu his asla kaybolmaz, sadece onunla yaşamayı öğrenmelisiniz.
Bazen de sıkışmış hissedersiniz. Bunun nedeni sabırsızlığınız olabilir, çünkü uzmanlaşmak çok zaman alır. Anında sonuçları göremediğinizde endişelenirsiniz. O ilk günlerin heyecanı, angarya ve tekrara dönüşüyor ve hiçbir şey getirmiyor sanırsınız. Ama bu doğru değil, çünkü fark etmeden, daha sonra kendini gösterecek bir iç bilgi ve beceri kütüphanesi oluşturuyorsunuz. (…)
Tarif ettiğim yol, içinden geçip geriye baktığınızda çok netmiş gibi görünebilir. Ama içinde bulunduğunuz zamanda hiç de öyle değildir. (…) Kaçınılmaz engebelere tosladığınızda, hareketsizmiş hatta geriye gidiyormuşsunuz gibi gelebilir. Uzaklaşıp tüm yola bakarak, yavaşça yükselen bir testerenin bir çentiğinde olduğunuzu görebilirsiniz. Ustalık aşamasına ulaşmak için bağlılığınızı devam ettirmelisiniz.
Odağınızı genişletmeyi düşünün
Bağlı kalmaktansa yöntemi değiştirmeye karar vermeniz hiç de utanılacak bir şey değildir. Bazı uzmanlar, yolculuklarının başlarında yollarını değiştirmişler, hatta bazıları çok daha ilerlemiş olmalarına rağmen yeniden başlamışlardır. (…) Örneğin Peter, bilim eğitimi almış ve Birleşik Krallık’ın en büyük üniversitelerinden birinde immünoloji alanında doktorasını tamamlamıştı. Ama sonra yolunu değiştirdi ve şimdi opera şarkıcısı olarak başarılı bir uluslararası kariyere sahip. Susan, işten çıkarıldığı 40’lı yaşlarına kadar akademisyen bir tarihçiydi. Sıfırdan eğitim alarak cam sanatçısı oldu ve şimdi çalışmaları dünyanın dört bir yanındaki müzelerde ve koleksiyonlarda sergileniyor. (…)
Hataları bir öğrenme fırsatı olarak kullanın
Yolculuğunuzun hangi aşamasında olursanız olun, hata kaçınılmazdır; öngörülemezdir ve çoğu zaman en beklemediğiniz anda ortaya çıkar. Uzmanlığa giden yolda ne kadar ileri giderseniz, bu hatalar o kadar ciddi olabilir. Sonuçlar hem siz hem de birlikte çalıştığınız insanlar için yıkıcı olma potansiyeli taşır. (…)
Tıp öğrencisiyken hastalarım ve ben tecrübesizliğimden korunabiliyorduk. Ancak cerrah ve ardından pratisyen hekim olduğumda hatalarım çok daha ciddi hale geldi. Üzerimdeki etkileri çok büyüktü. Başa çıkmayı öğrenmek, uzman olma yolculuğumun bir parçasıydı. Aynı şekilde sizin için de hataya nasıl tepki vereceğiniz, kendi zihniyetinize ve kurabildiğiniz destek ağlarına bağlı olacaktır. Hatalarınız ya dayanıklılığınızı güçlendirir ya da özgüveninizi yerle bir eder. (…)
Yolculuğunuzda ciddi bir hata yaptığınızda (kaçınılmaz olarak yaparsınız), dünyanın sonunun geldiğini düşünebilirsiniz. Size önerim:
- Güvendiğiniz biriyle, tercihen bulabileceğiniz en deneyimli kişiyle (daha önce bu yollardan geçmiş olacaktır) konuşun ve neler olduğunu anlatın.
- Sıkıntınız geçene kadar bekleyin, ardından bunu nasıl olumlu bir deneyime dönüştüreceğinizi düşünün. Söylemesi yapmaktan kolay olsa da sürecin önemli bir parçası bu. (…) ”
Sabırlı olun, besinleri araştırın ve toksinlerden kaçının
Yazar, son bir tavsiye olarak, uzmanlaşmak için ihtiyaç duyduğumuz koşulları belirlememizi, araştırmamızı ve korumamızı öneriyor: “Bunu besinler ve toksinler olarak düşünüyorum. ‘Besinler’, tam potansiyelinize ulaşma yolunda gelişmenize olanak tanıyacak ilham verici öğretmenlere ve akıl hocalarına erişimle, olacağınız kişiye giden yolun temellerini atabileceğiniz zorlayıcı ama destekleyici ortamlardır. ‘Toksinler’, maliyetleri azaltmak ve geliri en üst düzeye çıkarmak için işleri daha hızlı, daha ucuz ve daha baştan savma yapmaya yol açacak toplumsal, siyasi ve kişisel baskıları içerir. Bunlar, bilgi, beceri ve bilgeliğe götüren ve uzmanlık pratiğinin sürdürülebilirliğini destekleyen, yavaş ilerleyen süreçleri zehirler. Expert (2020) kitabımda da belirttiğim gibi bir keki iki katı sıcaklıktaki fırına koyarak yarım saatte pişiremezsiniz. Karşılığında göreceğiniz, sadece yanmış bir şeyden ibaret olur. Hepimiz besinleri koruma ve toksinlerle mücadele etme sorumluluğunu paylaşıyoruz, aksi halde uzmanlar ihtiyacımız olduğunda orada olmayacaklar.”
Bu yazı ilk kez 14 Ekim 2022’de yayımlanmıştır.
