Çocukların, özellikle de ergenlik çağındakilerin yeni ve zorlu durumlar karşısında adım atmakta zorlanmaları muhtemel; ebeveynler olarak onları nasıl yönlendirmek gerektiğini bilmekse oldukça önemlidir. ABD’deki Simmons Üniversitesi’nde duygu, motivasyon ve öğrenme arasındaki etkileşim üzerine araştırmalar yapan psikolog ve öğretim üyesi Sarah Rose Cavanagh, Psyche internet sitesinde yayımlanan yazısında, bu tür durumlarda çocukların öz-yeterlik geliştirmesine yardımcı olacak adımların neler olduğunu anlatıyor.
Yazının bazı bölümlerini aktarıyoruz:
“(…) Ebeveynler olarak doğal dürtümüz, bedeli ne olursa olsun çocukları tehlikeden ve zarardan korumaktır. Bu ilkel dürtü, rutin olarak kendilerini tehlikeye atmaktan hoşlanan küçük çocuklara ebeveynlik yapmanın zorluklarıyla örtüşür. Ancak ergenlik döneminde ve sonrasında çoğu zaman bu dürtü yanlış yönlendirmeye neden olur. Gerçek anlamda büyümeleri için çocuklarımızın belirsiz durumlara girmeleri ve bunlarla baş edebilecek iç kaynaklara sahip olduklarını öğrenmeleri gerekir. Biz yetişkinler de onların ön saflara çıkıp cesaretlerini dünyaya karşı test etmelerine izin vermeliyiz.
Bir ebeveyn, bakım veren ya da eğitimciyseniz, sorumluluğunuzdaki bir çocuk için engeli kaldırmanın ya da geri adım atıp onun kendi başına ilerlemesine izin vermenin hatta bir meydan okumaya göğüs germesi veya korkularıyla yüzleşmesi için onu cesaretlendirmenin hangi durumda en iyisi olacağını merak ediyor olabilirsiniz. (…) Bu yazıda, gençlerin kendilerini göstermesine ve biraz korkutucu buldukları zorluklarla başa çıkmalarına yardımcı olmanın neden bu kadar kritik olduğunu anlatacağım ve bunu güvenli ve etkili bir şekilde nasıl yapabileceklerine dair bazı tavsiyeler paylaşacağım. (…)
Ergenlik öz-yeterlik oluşumu için kritik bir zamandır
Çocukluktan ergenliğe ve yetişkinliğe başarılı bir şekilde geçiş yapmak için gençlerin daha önce hiç yaşamak zorunda kalmadıkları deneyimlerle isteyerek yüzleşmeleri ve ideal olarak bu deneyimlerden artan bir yeterlilik duygusuyla çıkmaları gerekir. Psikolojik gelişim aslında sosyal, duygusal, entelektüel, ahlaki, romantik vb. alanlardaki bu tür deneyimlerde bir merdivenidir. (…)
Gençler zorluklardan ve korkulardan kaçındığında, bu durum kaygıyı güçlendirebilir ve sağlıklı gelişim açısından sorun teşkil edebilir. Kaygı, kişi potansiyel bir tehditle başa çıkacak kaynaklara sahip olmadığını hissettiğinde ortaya çıkar. Bazen bu algı doğrudur, ancak çoğu zaman kaygı, gerçek bir tehlikenin olmadığı veya kişinin gerçekten başa çıkabilecek kaynaklara sahip olduğu durumlarda kendini gösterir. Genç, zorlu bir durumla başa çıkmak için gerekenlere sahip olduğunda, ilerlemenin en iyi yolu genellikle bununla yüzleşmektir, böylece bir dahaki sefere bu durumla karşılaştığında kendini daha yetkin hissedebilir. Yeterlilik duygusunun bu gelişimine öz-yeterlik denir. (…)
Daha yüksek öz-yeterlik, daha yüksek akademik başarı, iyimserlik ve iyilik haliyle ilişkilendirilmiştir. Hiç de fena bir liste değil! Öz-yeterlik farklı durumlarda sergilenebilir; güçlü bir dayanıklılık ve özgüven oluşturmaya yardımcı olur. Ancak gençleri hazır olmadıkları zorluklarla karşı karşıya bırakmak, öz-yeterlik geliştirmelerine yardımcı olmayacaktır. Gerekli olan, birbirinin üzerine inşa edilen yönetilebilir zorluklar ve başarılardır. İşte bu noktada onlara yardımcı olabilirsiniz.
Çocuğunuzun ne kadar teşvike ihtiyacı olduğunu düşünün
Bir gencin ne zaman biraz itilmeye ihtiyacı olduğunu ve ne zaman geri çekilmesi gerektiğini nasıl anlarsınız? Veya zorluklarla yüzleşmeye istekli, daha cesur bir çocuğunuz varsa biraz daha dikkatli ilerlemesi onun için daha iyi olabilir mi? Ebeveynliğin çoğu gibi, bu da bir nevi danstır ve zaman içinde çok fazla iletişim ve uyum gerektirir.
Çocuğunuzun yüzleşemeyeceğini düşündüğü bir faaliyet veya zorluk hakkında özlemli bir şekilde konuşması biraz cesaretlendirilmeye ihtiyaç duyabileceğinin bir işaretidir. Bunun onun için değerli bir alan olduğunu söyleyebilirsiniz. Çocuğunuzun içine kapandığına, uzun süre yalnız kaldığına veya ders çalışmaktan sıkıldığına dair işaretlere dikkat edin; bunlar onun daha fazla zorlanmaya ihtiyaç duyduğunun diğer işaretleri olabilir. Çocuğunuz çok az uyuyorsa, çok fazla kafein tüketiyorsa veya her zaman gergin görünüyorsa, boyundan büyük bir işe kalkışmış olabilir ve daha fazla denge kurma konusunda bir konuşma yapılması uygun olabilir.
Her genç, yetersiz veya bunalmış olduğuna dair kendine has işaretlere sahip olabilir. (…) Bu durumda ona sorular sorun ve cevaplarını dinleyin. Geri bildiriminizi onlara göre ayarlayın.”
Uygun zorlukları belirlemelerine yardımcı olun
Yazar, ideal olarak ergenlerin kendi meydan okumalarını seçmesi gerektiğini ve bunların ilgileri ve değerleriyle uyumlu olması gerektiğini belirtiyor: “Ergenlik çağındaki bir çocuğu pek de yetenekli olmadığı halde bale dersi almaya zorlamak veya okul konusunda isteksiz bir genci yaz boyunca iki haftalık yoğun bir akademik eğitime kaydettirmek muhtemelen geri tepecektir. Bir gencin esas olarak kendisi için önemli olduğunu düşündüğünüz zorluklara odaklanması konusunda ısrar etmek, aşırı ebeveynlik biçimidir.
Bunun yerine, çocuğunuzla ilgi alanları ve hem hayranlık hem de tedirginlik uyandıran durumlar hakkında açık bir şekilde konuşun. Onlardan gelecekteki benliklerinin bir versiyonunu hayal etmelerini isteyin. Hangi becerilere sahip olmak isterler? Neye hâkim olmayı isterler? Hangi deneyimlerde ustalaşmaları gerekir? Birçoğumuz gelecekle ilgili idealizme eğilimliyizdir ve kendimiz için hedefler belirlemenin doğal bir yolu, mevcut, amorf benliklerimiz ile bu ideal gelecek versiyonlarımız arasındaki tutarsızlığı çözmeye çalışmaktır. Süreç boyunca seçimi vurgulayın. Örneğin çocuğunuzla birlikte bir yaz kampına katılmanın onun için iyi olacağı konusunda hemfikirseniz, bunun doğa, performans sanatları vb. odaklı olacağını seçmesine izin verebilirsiniz. En çok hangi becerileri geliştirmekle ilgilendiklerini sorun. (…)
Bir gencin meydan okumaları seçmesine yardımcı olurken, işin içinde sosyal bir unsurun olup olmadığını da düşünün. Çoğu ergen için akran ilişkileri çok önemlidir. Seçtikleri bir meydan okuma türü, kendi yaşlarındaki arkadaşlarını, kardeşlerini, kuzenlerini veya diğer akranlarını kapsayabilir mi? Eğer öyleyse, bu zorluğu üstlenmek için daha motive olabilirler ve başlamak için güvenli bir dayanağa sahip olduklarını hissedebilirler. (…)
Zorluklarla baş etme yollarını modelleyin
Bir gencin korkularla yüzleşmenin ve zorluklara göğüs germenin faydalarını anlamasına yardımcı olmak için, zorlukları sağlıklı bir şekilde benimsediğinizi gösterin ve bunu ne zaman ve nasıl yapacağınız konusunda açık olun. (…) Ayrıca korkularınızla yüzleştiğiniz ve bu durumdan güçlenerek çıktığınıza dair hikâyeleri de paylaşabilirsiniz. (…)
Bir zorluğu nasıl daha yönetilebilir hale getirebileceklerini gösterin
Eğer bir genç, ilgi duyduğu belirli bir zorluğu üstlenme konusunda endişeliyse, onunla korkuları hakkında konuşun ve bu zorluğun daha yönetilebilir parçalar halinde organize edilip edilemeyeceğine bakın. (…)
Güçlü yönlerini ve geçmiş başarılarını hatırlatın
Pek çok ailede tekrar tekrar anlatılan ve neredeyse her aile üyesinin anlatabileceği hikâyeler vardır. (…) Ergen çocuğunuzla ilgili aile hikâyelerinizi ve verdikleri mesajları gözden geçirin. Zayıf yönlerini değil, güçlü yönlerini ve yeteneklerini vurgulayan hikâyeler anlatın. (…) Çocuğunuzun üstlenmeyi düşündüğü zorlukla ilgili güçlü yönleri vurgulayan spesifik bir hikâye bulamıyorsanız, onun bu güçlü yönleri günlük yaşamlarında nasıl hayata geçirdiğini gördüğünüzü paylaşın. (…)”
Olası olumlu ve olumsuz sonuçları bir arada düşünün
Yazar, bazı durumlarda çocuğun bir zorlukla ilgili kaygısının, içerdiği riskle orantısız görünebileceğini söylüyor: “Belki de beklenmedik, en kötü senaryodan endişe duyuyorlar. Olası sonuçlar arasında gezinmek ve her birinin göreceli olasılığını tartmak, riskin alınmaya değer olduğunu anlamalarına yardımcı olabilir. (…) Her aşamada, ergenlik çağındaki çocuğunuzun en iyi ve en kötü senaryoları düşünmesine ve en kötü senaryoların ne zaman ihtimal dışı olduğunu anlamalarına yardımcı olabilirsiniz.
Onlara, hiç kimsenin yeni bir deneyime mükemmel bir başarıyla başlamadığını hatırlatın. Tüm öğrenme süreci, iniş çıkışlardan, düşüp kalkmaktan, hata yapmaktan ve onlardan ders almaktan ibarettir. Başarıyı belirlemede çaba ve ısrarın (sadece doğal yeteneğin değil) önemini vurgulayın.
Aksiliklere veya hayal kırıklıklarına şefkatle karşılık verin
Önemli bir zorluğun ardından çocuğun daha fazla desteğe ve şefkate ihtiyacı olabilir. Söyleyeceklerini yargılamadan onu aktif bir şekilde dinlemeye çalışın. Ergen çocuğunuz çok üzgün olduğunda durumu hemen yeniden değerlendirmeye çalışmaktan veya iyi tarafından bakmaktan kaçının. Bunun yerine, ‘Bu gerçekten zor geliyor’ veya ‘Bunun seni neden üzeceğini anlayabiliyorum’ gibi ifadeler kullanın.
Çocuklar, işler istedikleri gibi gitmediğinde nasıl hissetmeleri gerektiği konusunda bilgi almak için sıklıkla yetişkinlere başvurur. Çocuğunuzun yeni yürümeye başladığında salıncaktan dizlerinin üzerine düştüğü ve ardından bakışlarını hemen yüzünüze çevirdiği anları hatırlıyor musunuz? Endişenizi çok fazla ifade ettiyseniz, muhtemelen bunu gözyaşları takip etmiştir. Ama ‘Haydi kalk bakalım’ deyip onlara gülümsediyseniz, muhtemelen ayağa kalkıp oyunlarına devam etmişlerdir. Benzer bir ilke, daha büyük çocukların karşılaştığı zorluklar için de geçerlidir. Üzgünlerse duygularını hafifletmeyin. Ancak sakin olun ve hemen sakinleştirici davranışlara geçmeyin. (…)
Bir aksiliğin ardından hepimizin yaralarımızı sarmak için biraz zamana ihtiyacı vardır. Onlara birkaç gün verin, ardından konuşmayı tekrar başlatın ve gelecekte mevcut fırsatlardan daha iyi fırsatların ortaya çıkabileceğini belirtin. (…)
Kazanımları vurgulayın ve ödüllendirin
Yukarıda, bir çocuğun zorlu bir görevi daha küçük adımlara ayırmasına yardımcı olmayı önerdim. (…) Bu yaklaşımın bir avantajı, her adım için ödüllendirmeyi mümkün kılmasıdır, bu da sürekli hedef arayışını teşvik eder. (…)
Bu nedenle, ergen çocuğunuzun bir zorluğun üstesinden gelmek için ilerlediği adımlar tamamlandıkça onu ödüllendirin. Ayrıntılı olmasına gerek yok: Övgü sözleri, dondurma ya da sinema, hepsi işe yarar. Daha küçük adımlar için daha küçük ödüller yeterlidir; çocuğunuz nihai sonuca ulaştığındaysa bu gerçekten kutlamaya değer. (…)”
Bu yazı ilk kez 20 Aralık 2023’te yayımlanmıştır.
