Dünyanın büyük bölümü kavurucu sıcakların etkisi altındayken, hava 45 dereceyken plajda olmak yerine klimayla iyi soğutulmuş bir işyerinde çalışmak daha çekici görünebilir. Ama öyle olmuyor. Zihinler o kavurucu sıcağa ölesiye özlem duyuyor. Neden?
Tatil ihtiyacı bedenden çok psikolojik bir ihtiyaç gibi görünüyor. Ancak bilim insanları bu ihtiyacın fiziksel temellerini daha fazla ortaya koyuyor. Nörobilim araştırmacıları İspanya’nın Vigo Üniversitesi’nden Juan Perez Fernandez ile İsveç’in Karolinska Enstitüsü’nden Roberto de la Torre Martinez de bunlardan ikisi. İki bilim insanı, The Conversation’da yayınlanan makalelerinde sadece tatilin değil, tatili düşünmenin bile biyolojik olarak yararları olduğunu belirtiyorlar.
Yazıdan öne çıkan bölümleri aktarıyoruz:
“Son birkaç günü yaklaşan, hak ettiğiniz tatilin düşüncesiyle bulutların üzerinde yaşıyordunuz ve muhtemelen bu makaleyi bitirir bitirmez tatil hayali kurmaya geri döneceksiniz. Aslına bakarsanız iyi bir tatilin faydaları yolculuğa çıkmadan hissedilmeye başlanır. Bilimsel araştırmalar, gelecekteki bir ödülü dört gözle beklemenin, ödülün kendisinden bile daha ödüllendirici olabileceğini gösteriyor. Bu, daha sonra bahsedeceğimiz dopamin adı verilen küçük bir molekül sayesinde oluyor.
Ancak devam etmeden önce birkaç soru üzerinde düşünelim. Tatiller gerçekten gerekli mi? Onlara neden ihtiyacımız var? Ayrıca hepsinden önemlisi, birkaç boş günün faydaları nelerdir?
Dinlenme bilişsel esnekliği artırıyor
İnanmayacaksınız, ama tatillerin beynimiz üzerindeki doğrudan faydalarını araştıran çok az bilimsel literatür var. Tartışılmaz görünen şey, tatilin gerekli olduğudur. 2016’da Hollandalı bir şirkette çalışan 46 işçinin katıldığı bilimsel araştırma bunu ortaya çıkarmıştı.
İşçilere çeşitli nesneler (örneğin bir çekiç) verildi ve mümkün olan en kısa sürede bunların kullanılabileceği alanları sıralamaları istendi. Araştırmacılar iki ya da üç haftalık tatilden sonra işçilerin daha fazla bilişsel esnekliğe sahip olduğunu gözlemledi. Bir başka deyişle, tatilden birkaç hafta önce elde edilen sonuçlara kıyasla nesnelerin daha fazla sayıda kullanım alanını düşünebildiler.
Biyolojik bir bakış açısıyla yapılan çoğu çalışmada, bilişsel esneklikteki bu artışın ya da genel olarak tatilin faydası tek bir şeye bağlanıyor: Stres azaltımı.
Stres her zaman kötü değildir
İşin stres yarattığı konusunda hepimiz hemfikirizdir. Ancak burada küçük bir ayrım yapmak zorundayız: Stres kendi başına kötü olmak zorunda değildir. Düzensiz olduğumuzda, son teslim tarihine kadar yetiştirmek gibi işimizin günlük eylemlerini gerçekleştirmemize yardımcı olan mekanizmaları harekete geçirdiği için genellikle faydalıdır.
Herkes için olumsuz çağrışımları olan “diğer stres” ise kronik strestir. Ya sürekli baskı altında olduğumuz için ya da üstesinden gelemeyeceğimiz durumlar nedeniyle zamanla uzadığında ortaya çıkar. Yorgunluk, daha yüksek düzeyde kaygı, sinirlilik ve öfke üretir. Dolayısıyla evet, kesinlikle kötüdür.
Pillerinizi şarj eden bir tatil tarifi
İyi bir tatilin ruh sağlığımız için yapabileceği en önemli şey, tam olarak kronik stres düzeylerini azaltmaktır.
Aylak kaldığımızda, beynimiz stres altında olmanın olumsuz etkilerini en azından geçici olarak tersine çevirebilir. İşin püf noktası da buradadır: Tatillerin gerçekten etkili olabilmesi için, bizi işimizin stresinden gerçekten kurtardığından emin olmalıyız. Yani, bekleyen görevlere devam etmekten, e-postaları yanıtlamaktan vb. kaçınmalıyız.
Öte yandan, tatillerimizin bizim için yeni stresli durumlar yaratmasını önlemek de elzemdir.
Diğer bir önemli nokta da beklemenin tadını çıkarmaktır. Tatilimizi beklemek neden bizi mutlu ediyor?
Beynin substantia nigra1 olarak bilinen iki bölgesinin ve ventral tegmental alanın2 nöronlarında üretilen dopaminden birkaç paragraf önce bahsetmiştik.
İnsanlarda 400 bin ile 600 bin arasında nörona ev sahipliği yapan her iki bölge de beynin birçok bölgesine aksonlar3 gönderir. Dopamin salınımı yoluyla, yeni deneyimlerin ve ödüllerin getirdiği hoş duygularda önemli bir rol oynarlar. Bu nedenle tatilimizin yaklaştığını bilmek beynimizdeki dopamin seviyesini yükseltir ve bize o haz duygusunu verir.
Benzer şekilde, en iyi tatiller, farklı yerleri keşfetmek gibi yeni deneyimlerin ve tüm yıl beklediğimiz deniz ürünleri tabağı gibi ödüllerin tadını çıkardığımız tatillerdir. Elbette kişinin ödüllendirici bulduğu şey tamamen özneldir ve bir kişi için hoş olan başkaları için strese neden olabilir.
Zevk almak ya da almamak
Zevk üreten bu sistem, kronik stres sırasında da etkilenir.
Bilim, yıl boyunca iş günlerimizde maruz kaldığımız gibi yüksek veya kronik stres düzeylerinin, salınan dopamin miktarında azalmaya ve/veya metabolizmada değişikliklere neden olabildiğini gösteriyor.
En kötüsü, değişikliklerin yalnızca substantia nigra’da veya ventral tegmental alanda meydana gelmemesidir. Kronik stresin, bu aktarımları alan bölgelerdeki dopamin reseptörlerinin sayısını bile değiştirebildiği tespit edilmişti. Bu meydana geldiğinde, genellikle depresif davranışlar ortaya çıkar. Bu nedenle bizi stresten uzaklaştıran bir tatil, dopaminerjik sistemin4 yeniden dengelenmesine yardımcı olacaktır.
Uzun süreli tatil mi kısa tatil mi daha etkili?
Hâlâ tam olarak net olmayan şey, uzun süreli tatil yapmanın, kademeli ve kısa süreli tatil yapmaktan daha iyi etkiler sağlayıp sağlamadığıdır.
Öyle de olsa iyi geçen tatiller bize iyi gelir. Bu nedenle, okuyucularımızı dopaminerjik sistemlerini yeniden başlatmak için kendilerini iyi hissettiren, enerjilerini yeniden toplayan ve streslerini azaltan aktiviteler bulmaya teşvik ediyoruz. İyi yolculuklar!”
Bu yazı ilk kez 20 Temmuz 2023’te yayımlanmıştır.
- Beynin orta bölgesinde bulunan ve mikroskop altında koyu renkli olduğu için “kara madde” anlamına gelen Latince ifade tercih edilen yapılar. SN olarak kısaltılarak anılan bu bölgeler ödül ve harekette önemli bir rol oynadığına inanılıyor.
- Beynimizin aşağı yukarı merkezinde yer alan ve ödüllendirici uyarılara yanıt veren bölgesi.
- Sinir hücresinin gövdesindeki elektriksel uyarıları uzağa ileten bir sinir hücresinin uzun bir çıkıntısı.
- Dopamin üretimi, aktarımı ve alımını kapsayan sistem.
