İnsanlık tarihin geldiği son noktada tüm düşünsel, bilgisel, teknolojik birikimimiz bir pandemi ile sınanıyor. Pandemi öncesinde atom altı parçalardan uzay zamanın göreliliğine, yer çekimi dalgalarından paralel evrenlere, büyük veriden yapay zekaya, sosyal medyadan Metaverse’e kadar uzanan sayısız konuyla gururlanan insanlık çok da vahşi olmayan bir virüs karşısında acziyetini tekrar şaşkınlıkla hatırlıyor. Pandemi, infodemi, aşı karşıtlığı, bireysel haklar ve özgürlüklerin sınırlanması… 21. yüzyıla unutulmaz bir giriş seremonisi bu.

Yaşadığımız süreç üzerinde düşünmek, sistematik yöntemlerle nedenlerin ve nasılların izini sürmek bizler için tarihi bir sorumluluk. Bilgi patlaması çağında doğru ve güvenilir bilgiye erişim, okyanusun ortasında içme suyu bulmak kadar zor. Bu yazıyla kendi mataramda biriken suyu paylaşmak istedim.

Pandemi influenzanın (grip) hastalık seyrini nasıl etkiledi?

Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre pandemi öncesinde dünyada yılda 1 milyar influenza vakası görülüyordu. Bunların 3 ila 5 milyonu hastalığı ağır geçiriyor, toplamda yılda 300 ila 600 bin kişi de influenza sebebiyle hayatını kaybediyordu.[efn_note]PAHO. Global Influenza Strategy 2019–2030 [Internet]. World Health Organization. 2019 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://www.paho.org/en/documents/global-influenza-strategy-2019-2030[/efn_note] COVID19 pandemisinde ise 2 yıl içinde toplam vaka sayısı 400 milyonu ve ölüm sayısı 5 milyonu geçti.[efn_note]Türkiye COVID19 Pandemi İzlem Ekranı. TURCOVID19 – Dünya [Internet]. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://datastudio.google.com/embed/u/0/reporting/afa54a2b-0d84-42ef-b7f9-19b82ef55026/page/qgR[/efn_note]

Bu rakamlar üzerinden her iki hastalığın vaka ölümlülük hızını (Case Fatality Rate) karşılaştıracak olursak durum Şekil 1’de açıkça görülüyor. COVID19’un influenzaya göre 28 kat daha fazla öldürdüğünü söylemek mümkün. DSÖ’nün 11 Mart 2020’de acil durum ilanı ile alınan önlemler, influenza vakalarında da keskin bir düşüşe sebep oldu.[efn_note]Olsen SJ, Azziz-Baumgartner E, Budd AP, Brammer L, Sullivan S, Pineda RF, et al. Decreased Influenza Activity During the COVID-19 Pandemic — United States, Australia, Chile, and South Africa, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep [Internet]. 2020 Sep 18 [cited 2022 Feb 27];69(37):1305–9. Available from: https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6937a6.htm[/efn_note]

Bu düşüş ABD, Tayvan, Kore, Singapur’da görüldü. Yapılan bir çalışmaya göre COVID19 önlemleri sonrasında influenza vakaları geçmiş 7 yılın ortalamasına göre %99,4 azaldı. İlk başta bu azalışın, ilginin COVID19’a kaymasıyla ve influenza testlerinde azalmayla ilgili olduğu iddia edilebilir. Ancak durum böyle değil. Çünkü bu çalışmanın yapıldığı bölgede yapılan influenza test sayısı geçmiş yıllardan daha fazlaydı.[efn_note]Yeoh DK, Foley DA, Minney-Smith CA, Martin AC, MacE AO, Sikazwe CT, et al. Impact of Coronavirus Disease 2019 Public Health Measures on Detections of Influenza and Respiratory Syncytial Virus in Children during the 2020 Australian Winter. Clin Infect Dis [Internet]. 2021 Jun 15 [cited 2022 Feb 27];72(12):2199–202. Available from: https://academic.oup.com/cid/article/72/12/2199/5912591[/efn_note] Ayrıca 2019-2020 kış mevsimindeki influenza dalgası diğer yıllara göre 6 hafta daha erken sonlandı.[efn_note]Jones N. How coronavirus lockdowns stopped flu in its tracks. Nature. 2020 May 21[/efn_note](Şekil 2)

Bu azalma üç farklı sebeple açıklanabilirdi: 1. Pandemide oluşan farkındalıkla artan influenza aşıları 2. Viral interferans 3. Pandemi önlemlerinin koruyucu etkisi.

Avustralya’da pandemi haberlerinden sonra birkaç ay içinde influenza aşıları geçen yıllara göre 4 ila 10 kat daha fazla uygulandı.[efn_note]Hunt THG. Record 16.5 million flu vaccines to protect Australians | Health Portfolio Ministers [Internet]. Australian Ministry of Health. 2020 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://www.health.gov.au/ministers/the-hon-greg-hunt-mp/media/record-165-million-flu-vaccines-to-protect-australians[/efn_note] İngiltere’de yapılan bir çalışma ise 2020-2021 kış sezonunda influenza aşılama oranlarının o güne kadarki rekorunu kırdığını ortaya koyuyordu.[efn_note]Public Health England. Weekly national Influenza and COVID-19 surveillance report [Internet]. 2020 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/930818/Weekly_Flu_and_COVID-19_report_w44_FINAL.PDF[/efn_note] Bu bilgiler, COVID19 pandemisinin yarattığı korkunun insanları daha sıkı tedbirler almaya yönelttiğini gösteriyor.

Viral interferans ise hücrelerimizin bir virüs ile enfekte olduğunda başka bir virüsle eş zamanlı enfekte olması ihtimalinin daha düşük olduğu görüşü anlamına geliyor. Ancak şimdiye dek bu görüşü destekleyen bir bulgu yok. Hatta COVID19 ve influenzanın aynı anda enfekte ettiği pek çok kişi var.[efn_note]Miatech JL, Tarte NN, Katragadda S, Polman J, Robichaux SB. A case series of coinfection with SARS-CoV-2 and influenza virus in Louisiana. Respir Med Case Reports. 2020 Jan 1;31:101214[/efn_note] Pandemi önlemleri sayesinde influenzanın azaldığı görüşü ise en güçlü görüş. Çünkü influenza vakalarının sosyal kısıtlamalardan yaklaşık iki hafta sonra keskin düşüşünü gösteren çalışmalar mevcut.[efn_note]Olsen SJ, Azziz-Baumgartner E, Budd AP, Brammer L, Sullivan S, Pineda RF, et al. Decreased Influenza Activity During the COVID-19 Pandemic — United States, Australia, Chile, and South Africa, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep [Internet]. 2020 Sep 18 [cited 2022 Feb 27];69(37):1305–9. Available from: https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6937a6.htm[/efn_note]

Türkiye’nin son birkaç yılıyla birlikte pandemi yıllarındaki influenza sıklığını incelediğimizde ise Şekil 3’teki grafik karşımıza çıkıyor.[efn_note]Olsen SJ, Azziz-Baumgartner E, Budd AP, Brammer L, Sullivan S, Pineda RF, et al. Decreased Influenza Activity During the COVID-19 Pandemic — United States, Australia, Chile, and South Africa, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep [Internet]. 2020 Sep 18 [cited 2022 Feb 27];69(37):1305–9. Available from: https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6937a6.htm[/efn_note] Grafikte görüldüğü gibi 2020/21 sezonunda influenza vakası neredeyse hiç yok, sosyal kısıtlamaların gevşetildiği 2021/22 sezonunda ise eski sıklığının yarısına kadar ulaşan bir influenza salgını görülüyor.

Türkiye’de TURCOVID19 Ek Ölüm İzlem Ekranı üzerinden sunulan verilere göre, kazılan mezar sayıları kullanılarak İstanbul için hesaplanan pandemi kaynaklı ölüm sayıları 2020/21 sezonunda açıklanan resmî rakamların altına indi.[efn_note]Türkiye COVID19 Pandemi İzlem Ekranı. TURCOVID19 – Türkiye [Internet]. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://datastudio.google.com/embed/u/0/reporting/d4dd0ecb-c165-4f60-b253-944d4b3f4b06/page/QwW2B[/efn_note] (Şekil 4) Bu çelişik durum için COVID19 ölümleri ile influenza ölümlerinin yer değiştirmiş olması en makul açıklama.

Sonuç olarak influenzanın yayılımı üzerinde pandeminin büyük bir etki gösterdiğini, pandemi önlemlerinin influenza yayılımını büyük oranda azalttığını, oluşan aşı farkındalığı ile influenza aşılanmasının rekor düzeyde arttığını söylemek mümkün.

Varyantlar pandeminin seyrini nasıl değiştiriyor?

Varyantın ne olduğunu kısaca tarif etmeden bu soruyu ve cevabını anlamak zor. Zira cevap, kavramın içinde gizli. Kısaca izah etmek gerekirse, Çin’de ortaya çıkan ilk virüs, bir insana bulaştıktan hemen sonra kendini kopyalamaya başlıyor. Her kendini kopyalama işlemi ise kopyalama hatası ihtimalini barındırıyor. Bu hatalar bir metne bakarak o metnin aynısını yazmaya çalıştığınızda ortaya çıkacak imla noktalamadan kelime hatalarına kadar farklı türlerde hatalar gibi düşünülebilir. Sonra kopya metne bakarak yazılan yeni metni, sonra ondan kapya edilen diğerini düşünelim. Bu durumda ilk metinden giderek uzaklaşan başka bir metnin ortaya çıkacaktır. Bu işlemi trilyonlarca kez tekrarlarsak ilk metindeki anlamdan çok uzak ancak yine anlamlı cümleler içeren başka metinler ortaya çıkabilir. İşte bu örnekteki imla veya harf hatalarıyla oluşan yeni kelimelere mutasyon, bu kelimelerden oluşan ve başka bir anlam içeren yeni metne ise varyant deniyor. Virüsün katrilyonlarca kez kopyalanması neticesinde bazı mutasyonlar virüsün hücrelerimize daha iyi tutunmasını sağlayabiliyor. Bu sırada hayatla bağdaşmayan sayısız varyant ölüyor ve yok oluyor elbette. Ancak hayatla bağdaşan bir tür, çoğalmaya devam ediyor. İşte bu yeni türle yeni bir varyant doğuyor. Yeni varyant, elimizdeki ilaçlara, aşılara, testlere, vücudumuzdaki antikorlara dirençli bir noktaya erişme riski taşıyorsa bu varyant tehlikeli bir tür olarak kabul ediliyor ve yakından takip ediliyor.

Teorik olarak bir varyantın çoğalmaya devam etmesinin önkoşulu var: enfekte ettiği insanları öldürmemek. Virüs bulaştığı kişiyi öldürdüğünde o kişinin bedeninde daha fazla çoğalamamış ve yayılamamış oluyor. Bu durumda virüsün insanları öldürmeyen varyantlarının yayılmaya devam etmesi, öldürücülük (virülans) ile yayılma başarısı (patojenite) arasında bir denge noktasına erişmesi bekleniyor. Omicron bu teoriye uyan bir varyant, delta varyantına göre öldürücülüğü daha düşük ve yayılma hızı daha yüksek[efn_note]Adam D. Will Omicron end the pandemic? Here’s what experts say. Nature [Internet]. 2022 Feb 3 [cited 2022 Feb 27];602(7895):20–1. Available from: https://www.nature.com/articles/d41586-022-00210-7[/efn_note][efn_note]Russell P. Hospitalization Risk from Omicron “Around a Third of Delta” [Internet]. WebMD. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://www.webmd.com/lung/news/20220105/hospitalization-omicron-delta[/efn_note] Ancak Omicron varyantı son varyant değil. Sıradaki varyantın daha vahşi bir tür olmayacağı da garanti değil.

Son günlerde de Deltacron (AY.4/BA.1) adı verilen bir varyantın yayılmaya başladığı biliniyor. Bu varyantın varlığına dair ilk somut kanıt Fransa Pastör Enstitüsü’nden geldi. Yapılan analizler virüsün her iki varyantın genetik koduna ait parçaları taşıdığını gösterdi. Bu varyant şu ana kadar Hollanda, Danimarka, Belçika, Almanya ve Fransa’da görüldü ancak bulaş hızı, oluşturduğu hastalık şiddeti ve öldürücülüğüne dair bulgular henüz mevcut değil. Tahminlere göre varyant Ocak 2022’den itibaren yayılmaya başladı.[efn_note]https://www.gisaid.org/hcov19-variants/[/efn_note]

Pandeminin, virüsün insanları öldürmeyen ve onları şiddetli hastalığa düşürmeyen varyantların rutin dolaşıma girerek endemik bir şekilde, yani diğer solunum yolu virüsleri gibi serbest dolaşıma girmesiyle sonlanması bekleniyor. Omicron bunun işareti ama kanıtı değil.

Varyantlar birbirinden türemiyor. Mesela delta varyantından delta plus varyantı çıkacağı bekleniyordu, ancak delta varyantından bağımsız bir genetik diziden Omicron varyantı ortaya çıktı. Gelecek varyantın da mevcut varyantların akrabası olması beklenmiyor.[efn_note]Park A. Omicron Could Be the Beginning of the End of the Pandemic | Time [Internet]. Time. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://time.com/6141679/omicron-end-covid-19/[/efn_note]

Ortaya çıkacak varyantlara hazırlıklı olmak mümkün mü?

Gelecekte ne tür varyantların ortaya çıkacağını doğru tahmin edip hazırlıklı olmanın tek yolu, şu an sahada dolaşan virüslerin genetik dizileme çalışmalarının düzenli olarak yapılıp analiz edileceği izleme sistemlerinin kurulması.

Varyantlar işin içine girdiğinde inaktive aşılar diğer aşılara göre daha düşük bir bağışıklık sağlıyor. Ancak diğer aşılara göre inaktive aşıların oluşturduğu bağışıklık, sadece virüsün spike proteiniyle (virüsün hücrelerimize tutunmasını sağlayan, virüsün bulaşmasını mümkün kılan yüzey çıkıntıları – Şekil 5) sınırlı değil. Nitekim inaktive olarak vücuda verilen virüsün tüm parçaları bağışıklık sistemimiz tarafından analiz edilmiş oluyor ve spike proteini de kapsayacak şekilde farklı antikor türleri oluşmasını sağlıyor olabilir. Ancak henüz bu konuda elimizde kesin bir kanıt yok, sadece uzman görüşleri mevcut. Virüsün sürekli mutasyon geçirmesi sebebiyle tek bir aşı ile ömür boyu bağışıklık kazanma ihtimali şu an için mümkün gözükmüyor.[efn_note]Adam D. Will Omicron end the pandemic? Here’s what experts say. Nature [Internet]. 2022 Feb 3 [cited 2022 Feb 27];602(7895):20–1. Available from: https://www.nature.com/articles/d41586-022-00210-7[/efn_note]

Pandeminin sonlanması açısından bakıldığında insanlara zarar vermeyen ancak hızlı yayılan varyant türleriyle toplumun enfekte olması ise bir anlamda toplumun hızla bağışıklık kazanması anlamına da geliyor. Bu durumda hızlı yayılan ve şiddeti düşük bir varyantın varlığı tehditten öte bir fırsata dönüşebiliyor.

Sonuç olarak varyantların oluşumu pandeminin bir endemiye dönüşme sürecinde virüsün denemelerini ifade ediyor. Hayatla en çok bağdaşan, insanları en az öldüren ve en az şiddetli hastalık yapan, bunun karşılığında en fazla insana yayılacak ve sıradan bir soğuk algınlığı virüsüne dönüşecek bir varyant türünü bekliyor insanlık ufukta.

Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.

Bu yazı ilk kez 30 Mart 2022’de yayımlanmıştır.

İnsanlık tarihin geldiği son noktada tüm düşünsel, bilgisel, teknolojik birikimimiz bir pandemi ile sınanıyor. Pandemi öncesinde atom altı parçalardan uzay zamanın göreliliğine, yer çekimi dalgalarından paralel evrenlere, büyük veriden yapay zekaya, sosyal medyadan Metaverse’e kadar uzanan sayısız konuyla gururlanan insanlık çok da vahşi olmayan bir virüs karşısında acziyetini tekrar şaşkınlıkla hatırlıyor. Pandemi, infodemi, aşı karşıtlığı, bireysel haklar ve özgürlüklerin sınırlanması… 21. yüzyıla unutulmaz bir giriş seremonisi bu.

Yaşadığımız süreç üzerinde düşünmek, sistematik yöntemlerle nedenlerin ve nasılların izini sürmek bizler için tarihi bir sorumluluk. Bilgi patlaması çağında doğru ve güvenilir bilgiye erişim, okyanusun ortasında içme suyu bulmak kadar zor. Bu yazıyla kendi mataramda biriken suyu paylaşmak istedim.

Pandemi influenzanın (grip) hastalık seyrini nasıl etkiledi?

Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre pandemi öncesinde dünyada yılda 1 milyar influenza vakası görülüyordu. Bunların 3 ila 5 milyonu hastalığı ağır geçiriyor, toplamda yılda 300 ila 600 bin kişi de influenza sebebiyle hayatını kaybediyordu.[efn_note]PAHO. Global Influenza Strategy 2019–2030 [Internet]. World Health Organization. 2019 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://www.paho.org/en/documents/global-influenza-strategy-2019-2030[/efn_note] COVID19 pandemisinde ise 2 yıl içinde toplam vaka sayısı 400 milyonu ve ölüm sayısı 5 milyonu geçti.[efn_note]Türkiye COVID19 Pandemi İzlem Ekranı. TURCOVID19 – Dünya [Internet]. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://datastudio.google.com/embed/u/0/reporting/afa54a2b-0d84-42ef-b7f9-19b82ef55026/page/qgR[/efn_note]

Bu rakamlar üzerinden her iki hastalığın vaka ölümlülük hızını (Case Fatality Rate) karşılaştıracak olursak durum Şekil 1’de açıkça görülüyor. COVID19’un influenzaya göre 28 kat daha fazla öldürdüğünü söylemek mümkün. DSÖ’nün 11 Mart 2020’de acil durum ilanı ile alınan önlemler, influenza vakalarında da keskin bir düşüşe sebep oldu.[efn_note]Olsen SJ, Azziz-Baumgartner E, Budd AP, Brammer L, Sullivan S, Pineda RF, et al. Decreased Influenza Activity During the COVID-19 Pandemic — United States, Australia, Chile, and South Africa, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep [Internet]. 2020 Sep 18 [cited 2022 Feb 27];69(37):1305–9. Available from: https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6937a6.htm[/efn_note]

Bu düşüş ABD, Tayvan, Kore, Singapur’da görüldü. Yapılan bir çalışmaya göre COVID19 önlemleri sonrasında influenza vakaları geçmiş 7 yılın ortalamasına göre %99,4 azaldı. İlk başta bu azalışın, ilginin COVID19’a kaymasıyla ve influenza testlerinde azalmayla ilgili olduğu iddia edilebilir. Ancak durum böyle değil. Çünkü bu çalışmanın yapıldığı bölgede yapılan influenza test sayısı geçmiş yıllardan daha fazlaydı.[efn_note]Yeoh DK, Foley DA, Minney-Smith CA, Martin AC, MacE AO, Sikazwe CT, et al. Impact of Coronavirus Disease 2019 Public Health Measures on Detections of Influenza and Respiratory Syncytial Virus in Children during the 2020 Australian Winter. Clin Infect Dis [Internet]. 2021 Jun 15 [cited 2022 Feb 27];72(12):2199–202. Available from: https://academic.oup.com/cid/article/72/12/2199/5912591[/efn_note] Ayrıca 2019-2020 kış mevsimindeki influenza dalgası diğer yıllara göre 6 hafta daha erken sonlandı.[efn_note]Jones N. How coronavirus lockdowns stopped flu in its tracks. Nature. 2020 May 21[/efn_note](Şekil 2)

Bu azalma üç farklı sebeple açıklanabilirdi: 1. Pandemide oluşan farkındalıkla artan influenza aşıları 2. Viral interferans 3. Pandemi önlemlerinin koruyucu etkisi.

Avustralya’da pandemi haberlerinden sonra birkaç ay içinde influenza aşıları geçen yıllara göre 4 ila 10 kat daha fazla uygulandı.[efn_note]Hunt THG. Record 16.5 million flu vaccines to protect Australians | Health Portfolio Ministers [Internet]. Australian Ministry of Health. 2020 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://www.health.gov.au/ministers/the-hon-greg-hunt-mp/media/record-165-million-flu-vaccines-to-protect-australians[/efn_note] İngiltere’de yapılan bir çalışma ise 2020-2021 kış sezonunda influenza aşılama oranlarının o güne kadarki rekorunu kırdığını ortaya koyuyordu.[efn_note]Public Health England. Weekly national Influenza and COVID-19 surveillance report [Internet]. 2020 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/930818/Weekly_Flu_and_COVID-19_report_w44_FINAL.PDF[/efn_note] Bu bilgiler, COVID19 pandemisinin yarattığı korkunun insanları daha sıkı tedbirler almaya yönelttiğini gösteriyor.

Viral interferans ise hücrelerimizin bir virüs ile enfekte olduğunda başka bir virüsle eş zamanlı enfekte olması ihtimalinin daha düşük olduğu görüşü anlamına geliyor. Ancak şimdiye dek bu görüşü destekleyen bir bulgu yok. Hatta COVID19 ve influenzanın aynı anda enfekte ettiği pek çok kişi var.[efn_note]Miatech JL, Tarte NN, Katragadda S, Polman J, Robichaux SB. A case series of coinfection with SARS-CoV-2 and influenza virus in Louisiana. Respir Med Case Reports. 2020 Jan 1;31:101214[/efn_note] Pandemi önlemleri sayesinde influenzanın azaldığı görüşü ise en güçlü görüş. Çünkü influenza vakalarının sosyal kısıtlamalardan yaklaşık iki hafta sonra keskin düşüşünü gösteren çalışmalar mevcut.[efn_note]Olsen SJ, Azziz-Baumgartner E, Budd AP, Brammer L, Sullivan S, Pineda RF, et al. Decreased Influenza Activity During the COVID-19 Pandemic — United States, Australia, Chile, and South Africa, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep [Internet]. 2020 Sep 18 [cited 2022 Feb 27];69(37):1305–9. Available from: https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6937a6.htm[/efn_note]

Türkiye’nin son birkaç yılıyla birlikte pandemi yıllarındaki influenza sıklığını incelediğimizde ise Şekil 3’teki grafik karşımıza çıkıyor.[efn_note]Olsen SJ, Azziz-Baumgartner E, Budd AP, Brammer L, Sullivan S, Pineda RF, et al. Decreased Influenza Activity During the COVID-19 Pandemic — United States, Australia, Chile, and South Africa, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep [Internet]. 2020 Sep 18 [cited 2022 Feb 27];69(37):1305–9. Available from: https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6937a6.htm[/efn_note] Grafikte görüldüğü gibi 2020/21 sezonunda influenza vakası neredeyse hiç yok, sosyal kısıtlamaların gevşetildiği 2021/22 sezonunda ise eski sıklığının yarısına kadar ulaşan bir influenza salgını görülüyor.

Türkiye’de TURCOVID19 Ek Ölüm İzlem Ekranı üzerinden sunulan verilere göre, kazılan mezar sayıları kullanılarak İstanbul için hesaplanan pandemi kaynaklı ölüm sayıları 2020/21 sezonunda açıklanan resmî rakamların altına indi.[efn_note]Türkiye COVID19 Pandemi İzlem Ekranı. TURCOVID19 – Türkiye [Internet]. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://datastudio.google.com/embed/u/0/reporting/d4dd0ecb-c165-4f60-b253-944d4b3f4b06/page/QwW2B[/efn_note] (Şekil 4) Bu çelişik durum için COVID19 ölümleri ile influenza ölümlerinin yer değiştirmiş olması en makul açıklama.

Sonuç olarak influenzanın yayılımı üzerinde pandeminin büyük bir etki gösterdiğini, pandemi önlemlerinin influenza yayılımını büyük oranda azalttığını, oluşan aşı farkındalığı ile influenza aşılanmasının rekor düzeyde arttığını söylemek mümkün.

Varyantlar pandeminin seyrini nasıl değiştiriyor?

Varyantın ne olduğunu kısaca tarif etmeden bu soruyu ve cevabını anlamak zor. Zira cevap, kavramın içinde gizli. Kısaca izah etmek gerekirse, Çin’de ortaya çıkan ilk virüs, bir insana bulaştıktan hemen sonra kendini kopyalamaya başlıyor. Her kendini kopyalama işlemi ise kopyalama hatası ihtimalini barındırıyor. Bu hatalar bir metne bakarak o metnin aynısını yazmaya çalıştığınızda ortaya çıkacak imla noktalamadan kelime hatalarına kadar farklı türlerde hatalar gibi düşünülebilir. Sonra kopya metne bakarak yazılan yeni metni, sonra ondan kapya edilen diğerini düşünelim. Bu durumda ilk metinden giderek uzaklaşan başka bir metnin ortaya çıkacaktır. Bu işlemi trilyonlarca kez tekrarlarsak ilk metindeki anlamdan çok uzak ancak yine anlamlı cümleler içeren başka metinler ortaya çıkabilir. İşte bu örnekteki imla veya harf hatalarıyla oluşan yeni kelimelere mutasyon, bu kelimelerden oluşan ve başka bir anlam içeren yeni metne ise varyant deniyor. Virüsün katrilyonlarca kez kopyalanması neticesinde bazı mutasyonlar virüsün hücrelerimize daha iyi tutunmasını sağlayabiliyor. Bu sırada hayatla bağdaşmayan sayısız varyant ölüyor ve yok oluyor elbette. Ancak hayatla bağdaşan bir tür, çoğalmaya devam ediyor. İşte bu yeni türle yeni bir varyant doğuyor. Yeni varyant, elimizdeki ilaçlara, aşılara, testlere, vücudumuzdaki antikorlara dirençli bir noktaya erişme riski taşıyorsa bu varyant tehlikeli bir tür olarak kabul ediliyor ve yakından takip ediliyor.

Teorik olarak bir varyantın çoğalmaya devam etmesinin önkoşulu var: enfekte ettiği insanları öldürmemek. Virüs bulaştığı kişiyi öldürdüğünde o kişinin bedeninde daha fazla çoğalamamış ve yayılamamış oluyor. Bu durumda virüsün insanları öldürmeyen varyantlarının yayılmaya devam etmesi, öldürücülük (virülans) ile yayılma başarısı (patojenite) arasında bir denge noktasına erişmesi bekleniyor. Omicron bu teoriye uyan bir varyant, delta varyantına göre öldürücülüğü daha düşük ve yayılma hızı daha yüksek[efn_note]Adam D. Will Omicron end the pandemic? Here’s what experts say. Nature [Internet]. 2022 Feb 3 [cited 2022 Feb 27];602(7895):20–1. Available from: https://www.nature.com/articles/d41586-022-00210-7[/efn_note][efn_note]Russell P. Hospitalization Risk from Omicron “Around a Third of Delta” [Internet]. WebMD. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://www.webmd.com/lung/news/20220105/hospitalization-omicron-delta[/efn_note] Ancak Omicron varyantı son varyant değil. Sıradaki varyantın daha vahşi bir tür olmayacağı da garanti değil.

Son günlerde de Deltacron (AY.4/BA.1) adı verilen bir varyantın yayılmaya başladığı biliniyor. Bu varyantın varlığına dair ilk somut kanıt Fransa Pastör Enstitüsü’nden geldi. Yapılan analizler virüsün her iki varyantın genetik koduna ait parçaları taşıdığını gösterdi. Bu varyant şu ana kadar Hollanda, Danimarka, Belçika, Almanya ve Fransa’da görüldü ancak bulaş hızı, oluşturduğu hastalık şiddeti ve öldürücülüğüne dair bulgular henüz mevcut değil. Tahminlere göre varyant Ocak 2022’den itibaren yayılmaya başladı.[efn_note]https://www.gisaid.org/hcov19-variants/[/efn_note]

Pandeminin, virüsün insanları öldürmeyen ve onları şiddetli hastalığa düşürmeyen varyantların rutin dolaşıma girerek endemik bir şekilde, yani diğer solunum yolu virüsleri gibi serbest dolaşıma girmesiyle sonlanması bekleniyor. Omicron bunun işareti ama kanıtı değil.

Varyantlar birbirinden türemiyor. Mesela delta varyantından delta plus varyantı çıkacağı bekleniyordu, ancak delta varyantından bağımsız bir genetik diziden Omicron varyantı ortaya çıktı. Gelecek varyantın da mevcut varyantların akrabası olması beklenmiyor.[efn_note]Park A. Omicron Could Be the Beginning of the End of the Pandemic | Time [Internet]. Time. 2022 [cited 2022 Feb 27]. Available from: https://time.com/6141679/omicron-end-covid-19/[/efn_note]

Ortaya çıkacak varyantlara hazırlıklı olmak mümkün mü?

Gelecekte ne tür varyantların ortaya çıkacağını doğru tahmin edip hazırlıklı olmanın tek yolu, şu an sahada dolaşan virüslerin genetik dizileme çalışmalarının düzenli olarak yapılıp analiz edileceği izleme sistemlerinin kurulması.

Varyantlar işin içine girdiğinde inaktive aşılar diğer aşılara göre daha düşük bir bağışıklık sağlıyor. Ancak diğer aşılara göre inaktive aşıların oluşturduğu bağışıklık, sadece virüsün spike proteiniyle (virüsün hücrelerimize tutunmasını sağlayan, virüsün bulaşmasını mümkün kılan yüzey çıkıntıları – Şekil 5) sınırlı değil. Nitekim inaktive olarak vücuda verilen virüsün tüm parçaları bağışıklık sistemimiz tarafından analiz edilmiş oluyor ve spike proteini de kapsayacak şekilde farklı antikor türleri oluşmasını sağlıyor olabilir. Ancak henüz bu konuda elimizde kesin bir kanıt yok, sadece uzman görüşleri mevcut. Virüsün sürekli mutasyon geçirmesi sebebiyle tek bir aşı ile ömür boyu bağışıklık kazanma ihtimali şu an için mümkün gözükmüyor.[efn_note]Adam D. Will Omicron end the pandemic? Here’s what experts say. Nature [Internet]. 2022 Feb 3 [cited 2022 Feb 27];602(7895):20–1. Available from: https://www.nature.com/articles/d41586-022-00210-7[/efn_note]

Pandeminin sonlanması açısından bakıldığında insanlara zarar vermeyen ancak hızlı yayılan varyant türleriyle toplumun enfekte olması ise bir anlamda toplumun hızla bağışıklık kazanması anlamına da geliyor. Bu durumda hızlı yayılan ve şiddeti düşük bir varyantın varlığı tehditten öte bir fırsata dönüşebiliyor.

Sonuç olarak varyantların oluşumu pandeminin bir endemiye dönüşme sürecinde virüsün denemelerini ifade ediyor. Hayatla en çok bağdaşan, insanları en az öldüren ve en az şiddetli hastalık yapan, bunun karşılığında en fazla insana yayılacak ve sıradan bir soğuk algınlığı virüsüne dönüşecek bir varyant türünü bekliyor insanlık ufukta.

Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.

Bu yazı ilk kez 30 Mart 2022’de yayımlanmıştır.