2019 ABD-Çin ticaret savaşı ve 2020 Covid-19 pandemisiyle tarihi seviyeleri gören dünya belirsizlik endeksi, 2021 yılında ortalamanın altına düşmüştü ancak Rusya-Ukrayna Savaşı ve enerji kriziyle tekrar tırmanışa geçti.[efn_note]Nicholas Bloom, Davide Furceri ve Hites Ahir, “Tracking Uncertainty in a Rapidly Changing Global Economic Outlook”, VoxEU, Aralık 17, 2022, https://cepr.org/voxeu/columns/tracking-uncertainty-rapidly-changing-global-economic-outlook; World Uncertainty Index, https://worlduncertaintyindex.com/data/.[/efn_note] Bu yazı,[efn_note]Yazının taslak haline değerli yorumlarını ileten Ali Arif Aktürk, Kadir Çırağ ve Şevket Sefa’ya teşekkür ederim.[/efn_note] “belirsizlik çağı”[efn_note]John Kenneth Galbraith, The Age of Uncertainty, (Boston: Houghton Mifflin Company, 1977).[/efn_note] kavramının tekrar gündeme geldiği bir ortamda, 2023 yılında enerji alanında dünyada ve Türkiye’de hangi konuların ön plana çıkacağı hakkında fikir jimnastiği yapmayı amaçlıyor.
Büyük resimden başlayacak olursak, Covid-19 pandemisinin tedarik zincirlerine etkisiyle küreselleşmenin geleceğine ilişkin tartışmalar arttı. Küreselleşmenin bölgeselleşme ve yerelleşmeye mi evrildiği[efn_note]Zhaohui Wang ve Zhiqiang Sun, “From Globalization to Regionalization: The United States, China, and the post-Covid 19 World Economic Order”, Journal of Chinese Political Science 26 (2021): 69-87.[/efn_note] yoksa şekil mi değiştirdiği[efn_note]Ian Bremmer, “Globalization isn’t Dead”, Foreign Affairs, Ekim 25, 2022, https://www.foreignaffairs.com/world/globalization-isnt-dead.[/efn_note] konusunda bir uzlaşma yok. Ancak, küresel ekonomik ve siyasi düzende ülkeler arasında ayrışma olduğu konusunda fikir birliği var.[efn_note]Bremmer, “Globalization isn’t Dead”; Rana Foroohar, “After Neoliberalism: All Economics is Local”, Foreign Affairs 101, 6 (Kasım/Aralık 2022): 134-135.[/efn_note]
Rusya-Ukrayna Savaşı’yla gündeme gelen enerji alanındaki eski ve yeni ortaklıklar, söz konusu ayrışmaya hizmet edecek. Rusya’ya yaptırım uygulayan ülkeler, petrolde tavan fiyat tespit eden G7 ülkeleri ve doğal gazda tavan fiyat belirleyen AB ülkeleri ile yaptırımlara katılmayan Çin ve Hindistan gibi ülkeler bu kapsamda sayılabilir.
Suudi Arabistan-ABD ilişkilerinin seyrine bağlı olarak Rusya’nın OPEC+’daki gücünü koruyabileceği de iddialar arasında.[efn_note]Andreas Goldthau ve Simone Tagliapietra, “Energy Crisis: Five questions that Must be Answered in 2023”, Nature 612 (Aralık 22/29, 2022): 627-630.[/efn_note] Rusya’nın, artan bağımlılığı nedeniyle Çin’le ilişkilerinde küçük ortak olabileceği ifade ediliyor.[efn_note]Ishaan Tharoor, “Russia Becomes China’s ‘Junior Partner’, The Washington Post, Ağustos 12, 2022, https://www.washingtonpost.com/world/2022/08/12/china-russia-power-imbalance-putin-xi-junior-partner/.[/efn_note] Rusya’nın Çin’e yönelik enerji ihracatı Şubat-Aralık 2021 döneminde 41 milyar dolardı. 2022’nin aynı döneminde ise 68 milyar dolara ulaştı.[efn_note]Ailing Tan, “China Buys a Record Amount of Russian LNG as Oil and Gas Purchases also Surge”, Bloomberg, Aralık 21, 2022, https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-12-21/china-buys-a-record-amount-of-russian-lng-as-oil-and-coal-purchases-also-surge?leadSource=uverify%20wall.[/efn_note]
Finans ve teknoloji alanında da ayrışma
Ayrışma, sadece siyasi ve ekonomik alanda değil finans ve teknoloji alanında da görülüyor.
Finans alanındaki gelişmeler, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan sistemde rezerv para olan ABD Doları’nın geleceği açısından önem taşıyor. Rusya’nın doğal gaz şirketi Gazprom, Çin’le yapılacak doğal gaz ticaretinde ödemenin Ruble ya da Yuan cinsinden yapılması konusunda anlaşma sağlandığını açıkladı.[efn_note]“China to Start Paying for Russian Gas in Rubles, Yuan: Gazprom”, NikkeiAsia, Eylül 6, 2022, https://asia.nikkei.com/Business/Energy/China-to-start-paying-for-Russian-gas-in-rubles-yuan-Gazprom.[/efn_note] Çin’in Devlet Başkanı Xi Jinping, 2022 Aralık ayındaki toplantıda Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleriyle enerji işbirliğinin tüm boyutlarıyla artırılacağını ve 2025 itibariyle enerji ticaretinin Yuan’la yapılacağını ifade etti.[efn_note]Rana Foroohar, “A New World Energy Order is Taking Shape”, Financial Times, Ocak 3, 2023, www.ft.com/content/d34dfd79-113c-4ac7-814b-a41086c922fa.[/efn_note]
Temiz enerji teknolojisinde ise, ABD Çin’in küresel tedarik zincirindeki hâkimiyetini kırmak istiyor. Bu kapsamda, ABD’de yerli üreticiyi korumaya yönelik yasalar yürürlüğe girdi. Aynı zamanda, Uygur bölgesindeki insan hakları ihlallerini gerekçe göstererek bu bölgeden güneş enerjisi paneli de dâhil olmak üzere ithalat yasağı kararı alındı.[efn_note]Annabella Liang, “US Ban on Imports from China’s Xinjiang Region Takes Effect”, BBC, Haziran 21, 2022, https://www.bbc.com/news/business-61754796; Goldthau ve Tagliapietra, “Energy Crisis”, 628-629; “Fact sheet: CHIPS and Science Act will Lower Costs, Create Jobs, Strengthen Supply Chains, and Counter China, The White House, Ağustos 9, 2022, https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/08/09/fact-sheet-chips-and-science-act-will-lower-costs-create-jobs-strengthen-supply-chains-and-counter-china/.[/efn_note] AB de yeşil dönüşüm ve dijitalleşme için gereken ham maddelerde Çin’e olan bağımlılığını azaltmak istiyor. Bu kapsamda başlattığı mevzuat çalışmalarının 2023 yılının ilk çeyreğinde sonlanması bekleniyor.[efn_note]“The EU’s Critical Raw Materials Act”, Euractiv, Ocak 13, 2023, https://www.euractiv.com/section/energy-environment/special_report/the-eus-critical-raw-materials-act/.[/efn_note]
Ekonomi, siyaset, finans ve teknoloji alanlarındaki ayrışmanın hızının ve boyutunun ne olacağını 2023 yılında göreceğiz.
Enerji piyasaları nereye?
Enerji piyasalarına gelince, pandeminin başında düşen petrol fiyatları 2021 yılındaki parasal genişlemeyle ve kısıtlamaların kalkmaya başlamasıyla artışa geçti. 2022 Rusya-Ukrayna Savaşı’yla da 120 $ seviyesini gördü.
2023 yılında ise küresel büyümedeki yavaşlama ve FED’in faiz artışı enerji fiyatlarında gevşeme beklentisini artırıyor.[efn_note]“How Commodity Prices Can Impact the Market and Inflation”, US Bank, Ağustos 12, 2022, https://www.usbank.com/investing/financial-perspectives/market-news/commodity-prices-impact-on-the-market.html.[/efn_note]
Dünya Bankası, enerji fiyatlarının 2023 yılında yüzde 11 oranında düşeceğini tahmin ediyor. Bununla birlikte, arz kaynaklı sorunlar nedeniyle fiyatların son 5 yıldaki ortalamanın üzerinde kalacağını da belirtiyor. Petrolde arz kaynaklı sorunlar arasında Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, OPEC + ülkelerinin 2023 yılı sonuna kadar arz kesintisi uygulama kararı ve ABD’deki stratejik rezervlerin azalması sayılabilir.[efn_note]World Bank, Commodity Markets Outlook, Ekim 2022, s. 2-3; 25-26.[/efn_note] Dünya Bankası’nın ve ABD’nin enerji kurumu EIA’nın 2023 yılı Brent petrol fiyatı tahmini varil başına ortalama 92$ düzeyinde.[efn_note]World Bank, Commodity Markets Outlook, s. 2; EIA, Short Term Energy Outlook, Aralık 2022, s.1.[/efn_note] Economist Intelligence ise Rus petrolü de dâhil olmak üzere genel ortalamanın 85$’ın üzerinde olacağını iddia ediyor.[efn_note]Economist Intelligence, Commodities Outlook 2023, 2.[/efn_note]
2023’te fiyatı aşağı yönlü etkileyebilecek riskler arasında küresel büyümedeki yavaşlamanın tüketimi zayıflatması ve Çin’in Aralık 2022’de gevşettiği Covid-19 kısıtlamalarına dönme ihtimali var. Yukarı yönlü etkileyebilecek riskler kapsamında ise stratejik petrol rezervlerinin düzeyi, OPEC+’nın ek üretim kesintisi kararları, Rusya’nın yaptırımlardan etkilenme derecesi ve ABD’li üreticilerin yeni yatırımlar konusunda isteksizliği sayılabilir.[efn_note]World Bank, Commodity Markets Outlook, s. 22.[/efn_note]
Doğal gazda tüketimi kısmaya yönelik tedbirler ve farklı enerji kaynaklarına yönelim nedeniyle talep zayıflaması bekleniyor. Ancak, AB’nin sıvılaştırılmış doğal gaza yönelmesiyle bu piyasada artan rekabetin fiyatlara baskı yapacağı tahmin ediliyor. AB’nin gaz stoklarının 2023 yazında nasıl doldurulacağı gelecek kış için en önemli risk.
Kömürde ise üretimdeki artışa rağmen gazdan kömüre yönelme nedeniyle artan talebin fiyata da yansımasının olacağı öngörülüyor. Dünya Bankası, 2024 yılına kadar Avustralya kömürünün ve ABD doğal gazının fiyatının son beş yıldaki ortalamanın iki katına ve Avrupa’daki doğal gaz fiyatlarının ise dört katına çıkacağını tahmin ediyor.[efn_note]World Bank, Commodity Markets Outlook, s. 2-3; 25-26.[/efn_note] Kömüre yönelimin ve indirimli satılan Rus enerji ürünlerine artan talebin enerji dönüşümüne olumsuz etkisini de unutmamak gerekiyor. Birleşik Arap Emirlikleri’nde 2023 sonbaharında yapılacak COP-28 iklim zirvesi de bu kapsamda izlenmesi gerekenlerden.
Avrupa’da gündemdeki konulardan biri, enerji fiyatlarının enerji yoğun sektörlerde faaliyet gösteren şirketlerin üretim yerine ve sürecine etkisi olacak.[efn_note]Goldthau ve Tagliapietra, “Energy Crisis”.[/efn_note] Ucuz enerji fiyatları nedeniyle Alman kimya şirketi BASF yatırımını Çin’e kaydırırken Avrupalı bazı üreticiler de ABD’yi tercih etti.[efn_note]Foroohar, “A New World Energy Order”. [/efn_note] Bu durum, “Avrupa kıtasında kitlesel bir sanayisizleşme riskine”[efn_note]Peggy Hollinger, Sarah White, Madeleine Speed ve Marton Dunai, “Will the Energy Crisis Crush European Industry?”, Financial Times, Ekim 19, 2022, https://www.ft.com/content/75ed449d-e9fd-41de-96bd-c92d316651da.[/efn_note] dikkat çekenleri haklı çıkarıyor.
Türkiye’de enerji ticaret merkezi
Savaşın enerji alanında Türkiye’ye yansımalarından biri, Putin’in açıklamalarıyla tekrar gündeme gelen Türkiye’de enerji ticaret merkezi kurulması konusu oldu.
Ticaret merkezi, çok sayıda alıcının çok sayıda satıcıyla buluştuğu, gazın gazla rekabetinin sağlandığı ve spot ve vadeli fiyatın tespit edildiği bir piyasa. Doğal gaz ticaret merkezi olabilmek için hukuki, ticari ve teknik engellerin kaldırılması, BOTAŞ’ın piyasada eşit bir oyuncu olması, sübvansiyon yönteminin değişmesi ve altyapının geliştirilmesi gerekiyor. Tedarikçilerle yapılan kontratlardaki ihracat yasağı gibi kısıtlayıcı hükümlerin kalkması ve esneklikler getirilmesi de yapılması gerekenlerden.
Putin’in kastettiği mevcut TürkAkım 2 boru hattında kapasite artışına gidip Avrupa’da farklı teslim noktalarında spot satışlar yapılmasıysa[efn_note]Ali Arif Aktürk, “Putin ‘Ol’ Dedi ‘Hub’ Oluyoruz, Artık Hapı Yutmayacağız”, Gazete Durum, Aralık 26, 2022, https://www.gazetedurum.com.tr/yazar/Ali-Arif-Akturk/putin–ol–dedi–hub–oluyoruz–artik-hapi-yutmayacagiz-21336.[/efn_note] Türkiye, bu durumda ticaret merkezi olmuyor. Yeni boru hatları planında da gazın gazla rekabeti koşulu sağlanmamış oluyor. Ayrıca, savaş nedeniyle kullanılmayan boru hatları varken ve yaptırımlar uygulanırken yeni boru hatlarının neden ve nasıl döşeneceği de soru işareti.[efn_note]Ali Arif Aktürk, “Türkiye Doğalgazın Yeni Üssü Olur mu? Enerji Fiyatlarında Son Durum”, Medyascope Kordiplomatik, https://www.youtube.com/watch?v=aRjJt1wQQek&t=2s.[/efn_note]
2023 seçimleri öncesinde gündemi sıklıkla meşgul edebilecek diğer bir konu ise Mart 2023’te sisteme verileceği ifade edilen Karadeniz gazı. Sürecin şeffaf ilerlemediği yönündeki eleştiriler ve iddia edilen farklı tarihler[efn_note]Ali Arif Aktürk, “Ucuz Gaz ve Risk Yönetimi”, Gazete Durum, Ocak 14, 2023, https://www.gazetedurum.com.tr/yazar/Ali-Arif-Akturk/ucuz-gaz-ve-risk-yonetimi-23248; Ali Can Polat, “AKP’nin Doğalgaz Müjdesinden Sonra Meslek Odaları Rezervleri Yerinde Görmeyi Raporları İncelemeyi İstedi”, Cumhuriyet, Aralık 28, 2022, https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/akpnin-dogalgaz-mujdesinden-sonra-meslek-odalari-rezervleri-yerinde-gormeyi-ve-raporlari-incelemeyi-istedi-2016084.[/efn_note] de takip edeceğimiz hususlardan.
Doğu Akdeniz gazında ise tansiyonun yükselmesi muhtemel. ENI ve Total şirketleri, Cronos-1 ve Zeus-01 sahalarında 2022 Ağustos ve Aralık aylarında gaz buldular.[efn_note]“Gas Discovery off Cyprus by Eni and Total Gives Europe More Options”, Euractiv, Aralık 21, 2022, https://www.euractiv.com/section/energy/news/gas-discovery-off-cyprus-by-eni-and-total-gives-europe-more-options/.[/efn_note] Chevron, Shell ve NewMed şirketleri de Aphrodite sahasındaki sondajlarına 2023 yılının ilk çeyreğinde devam etmeyi planlıyor.[efn_note]Colby Connelly, “Eastern Mediterranean Gas Discoveries, Progress and What to Watch”, The Middle East Institute, Ocak 10, 2023, https://www.mei.edu/publications/eastern-mediterranean-gas-discoveries-progress-and-what-watch-2023; “New Drilling Round in Aphrodite Gas Field Set for Early 2023–Cypriot Minister”, Reuters, Aralık 7, 2022, https://www.reuters.com/world/middle-east/new-drilling-round-aphrodite-gas-field-set-early-2023-cypriot-minister-2022-12-07/.[/efn_note] Bu sahalar, Türkiye’nin münhasır ekonomik bölgesiyle çakışmayan alanlar. Ancak Türkiye, yürütülen faaliyetlerin “Ada’nın tüm doğal kaynaklarının ortak sahibi olan KKTC’nin izni alınmadan tek taraflı olarak”[efn_note]“Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Büyükelçi Tanju Bilgiç’in GKRY’nin Doğu Akdeniz’de Devam Eden Hidrokarbon Faaliyetleri Hakkındaki Soruya Cevabı”, Dışişleri Bakanlığı, Aralık 23, 2022, https://www.mfa.gov.tr/sc_-32_-gkry-nin-dogu-akdeniz-de-devam-eden-hidrokarbon-faaliyetleri-hk-sc.tr.mfa.[/efn_note] sürdürüldüğünü ve hak ihlali olduğunu söyleyerek karşı çıkıyor.
Doğu Akdeniz’de 2023 yılında takip edeceğimiz bir başka husus, Türkiye ile Libya Ulusal Birlik Hükümeti arasında 2022 yılında imzalanan Hidrokarbon Alanında İşbirliğine Yönelik Mutabakat Zaptı’nın geleceği olacak. Libya’nın Mutabakat Zaptı’na ilişkin yürütmeyi durdurma kararının ardından MİT Başkanı Hakan Fidan, Ocak 2023’te Libya’ya bir ziyaret gerçekleştirdi.[efn_note]“Turkey’s Intel Chief Visits Libya Following Trip by CIA Head”, Al-Monitor, Ocak 17, 2023, https://www.al-monitor.com/originals/2023/01/turkeys-intel-chief-visits-libya-following-trip-cia-head#ixzz7qq0wRVvN.[/efn_note] Türkiye’nin atabileceği adımlar ve Yunanistan’ın tepkisinin ne olacağı izleyeceğimiz meseleler olacak.
AB Yeşil Mutabakatı ve Türkiye
2023’te Türkiye’nin gündemindeki bir başka konu, AB’nin Yeşil Mutabakat kapsamında öncelikli sektörlerde uygulamaya geçeceği sınırda karbon düzenleme mekanizması olacak. Bu kapsamda, AB’de üretilen malların üretim sürecinde oluşan karbon maliyetlerine eşdeğer bir maliyet AB’nin ithal ettiği mallara da uygulanacak.
1 Ekim 2023’ten itibaren çimento, demir-çelik, alüminyum, gübre, hidrojen ve elektrik sektörlerinde geçiş dönemi başlayacak. AB, 2022 yılında Türkiye’nin ihracatında yüzde 40,6 payla ilk sıradaydı.[efn_note]“Yanı Başımızdaki Dev Pazar Avrupa Birliği”, Ticaret Bakanlığı, Ocak 10, 2023, https://ticaret.gov.tr/dis-iliskiler/avrupa-birligi/yani-basimizdaki-dev-pazar-avrupa-birligi.[/efn_note] Dolayısıyla, Yeşil Mutabakat’a uyum sağlamak için yapılması gerekenler önem taşıyor. Aynı şekilde, yeşil dönüşümle ilgili olarak 2053 net sıfır emisyon hedefine ulaşmak için atılması gerekli adımlar da takip edeceklerimizden.
Pandemi ve Rusya-Ukrayna Savaşı’yla yaşananlar, “belirsizlik çağı” kavramının hakkını veriyor. 2023 yılının dünyada ve Türkiye’de daha nelere gebe olduğunu her birlikte göreceğiz.
Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Fikir Turu’nun editöryel politikasını yansıtmayabilir.
Bu yazı ilk kez 7 Mart 2023’te yayımlanmıştır.
